Gemeente op het Haspengouws Leemplateau, aan de Herk. Vermeld in 966 als Galmina (Germaans "Galmina", korenschoven).
Oorspronkelijk Loons leen, in 966 door keizer Otto I geschonken aan de Dom van Aken; later door uitwisseling in het bezit der Luikse Bisschopstafel. Op het grondgebied, belangrijk leen, afhangende van het feodaal hof te Luik: "Ter motten".
Juridisch afhankelijk van de schepenbank van Gelinden. Parochie van het bisdom Luik, aartsdiaconie Haspengouw, dekenij Tongeren; begevingsrecht bij het Sint-Martinuskapittel van Luik, tienden bij hetzelfde kapittel en het Sint-Lambertuskapittel. Bij de parochie hoort ook de kapel van Helshoven, ten noorden der Romeinse heirbaan Keulen-Bavay (thans grondgebied Borgloon). In 1803 werd de parochie bij Gelinden gevoegd, doch opnieuw onafhankelijk in 1808.
Landbouwgemeente met kerndorp rondom de Sint-Martinuskerk, gelegen bij de Houtstraat, uitlopend in de Engelmanshovenstraat, met het kasteel De Motte ten zuiden van het kruispunt met de Mettekovenstraat. Bij de kerk vertrekt ook de Groot-Gelmenstraat, een in onbruik geraakte holle weg (verbinding met Klein-Gelmen) met een aftakking naar Engelmanshoven, de Bosstraat. In het dorpscentrum, ten zuiden van de kerk, de belangrijke afspanning "In de Zwaan". Voorts, in het dorp geconcentreerde vierkantshoeven, deels in vakwerkbouw, deels in baksteenbouw.
Sinds 1970 gevoegd bij Gelmen. Oppervlakte: 492 hectare. Aantal inwoners (1970): 679.
PACQUAY J., Les paroisses de l'ancien concile de Tongres, y compris les conseils de Hasselt et de Villers-Evéque, Liège, 1909, p. 258-263.
ULENS R., Groot-Gelmen , in Jaarboek van het Limburgsch geschied- en oudheidkundig genootschap, 45, 1931, p. 175-178.
ULENS R., La seigneurerie Joncière de la Motte, in Verzamelde opstellen uitgegeven door de geschied- en oudheidkundige kring van Hasselt, 8, 1932, p. 72-98.
Bron: SCHLUSMANS F. met medewerking van GYSELINCK J., LINTERS A., WISSELS R., BUYLE M. & DE GRAEVE M.-C. 1981: Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Limburg, Arrondissement Hasselt, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 6n2 (He-Z), Brussel - Gent. Auteurs: Schlusmans, Frieda Datum: De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)
