Het fort van Kruibeke is een bakstenen fort van de binnenste fortengordel, uit de periode van de uitbreiding van de vesting Antwerpen na 1870. Die uitbreiding gebeurde ten westen en ten noorden van Antwerpen. Het fort van Kruibeke paste in de westelijke uitbreiding op de linker Scheldeoever van de stad, samen met het fort van Zwijndrecht, de defensieve dijk en schans Halve Maan in de periode 1870-1882. Tot dan toe werd de westelijke zijde van Antwerpen enkel door een inundatie in de Borgerweertpolder beschermd. De nieuwe lijn van forten gaf ruimte aan het veldleger om vanuit Antwerpen ook op de linkeroever en meer bepaald in het Waasland militaire operaties uit te voeren. De defensieve dijk zou voortaan de inundatie verder weg van de stad houden, met name in de polders rond Melsele. Eigen aan het fort van Kruibeke is zijn ligging nabij de Schelde. Het maakte deel uit van de Scheldeverdediging.

Grondplan type bakstenen fort met hoge wallen en een langgerekte kazerne

Het grondplan vertoont veel gelijkenissen met het fort van Zwijndrecht. In beide forten is het ovale reduit vervangen door een (langgerekte) infanteriekazerne en een officierenpaviljoen rond een binnenplaats. Rond 1870 zochten de militaire architecten duidelijk naar een nieuwe vormgeving voor de positionering van de gebouwen op het forteiland. Het fort van Zwijndrecht is in vele opzichten een beter bewaard voorbeeld van een dergelijk type fort.

Bijzonder aan het fort van Kruibeke is zijn asymmetrisch grondplan. Mogelijk had het zijn vorm te wijten aan de positie in de fortengordel aansluitend op de Schelde. Omwille van zijn oriëntatie ten aanzien van de Schelde was het linkerzijfront verlengd. Bovendien kreeg het linker keelfront ook een rugwering waardoor die beter beschermd was. Omdat een deel van het forteiland is verdwenen, is deze asymmetrische opbouw nu moeilijk waar te nemen.

Kenmerkend voor de fortenbouw rond 1870 zijn:

• Hoge wallen op de rand van het forteiland: ze dienden voor de opstelling van de artillerie die de tegenstander in de omgeving van het fort vanuit alle kanten onder vuur kon nemen. De kanonnen stonden dus in een open omgeving, enkel beschut door een borstwering, aarden traversen of holtraversen. De walorganisatie uit de periode 1870-82 is grotendeels nog herkenbaar, zeker op het linkerzijfront en de linkerkeelfront. Deze fronten waren op de Schelde georiënteerd. Volgens het digitale terreinmodel zijn de walgang, de borstwering, traversen en de rugwering van het linkerkeelfront vrij goed bewaard gebleven. Het microreliëf op de wallen is dus al bij al in goede bewaringstoestand. Op de halve caponnières zijn loopgraven zichtbaar.
• Bakstenen gebouwen: rond 1870 volstonden dikke bakstenen gewelven nog om de bomvrijheid van gebouwen te garanderen
• Een meer uitgepuurde architecturale stijl: het gebruik van rondbogen komt nog voor, maar veel minder en op sommige plaatsen zijn ze al vervangen door lisenen als decoratieve gevelelementen. Het ovale reduit is vervangen door een langgerekte kazerne.

Sterk aangetast

Na zijn demilitarisering in 1947 boette het fort van Kruibeke aan belang in. Eerst bleef het forteiland nog gespaard, maar de uitbreiding tussen 1969 en 1983 van de nabijgelegen groeve tastte ook dat aan. Een deel van de vestinggracht en het buitenglacis werden weg gegraven, de caponnière gesloopt. De almaar uitdijende kleiwinning tastte in grote mate het hoofdfront aan. Aan het oorspronkelijke grondplan voegde de militaire overheid nieuwe loodsen toe. De huidige toegang ligt nog wel aan dezelfde zijde van het keelfront, maar de toegangsgebouwen en de brug zijn gesloopt. De hoofdingang met de infanteriekazerne en het officierengebouw verdwenen.

De ruimtelijke relaties tussen de elementen in de opbouw van het forteiland zijn verstoord. Teveel elementen in de opbouw van het forteiland zijn verdwenen en andere niet fort-gerelateerde gebouw toegevoegd, om het nog als geheel te ervaren. Een groot deel van het forteiland is met bomen overgroeid waardoor het overzicht over het geheel ontbreekt.