Georiënteerde, gotische kruisbasiliek met ingebouwde westtoren en omringend, ommuurd kerkhof.

HISTORIEK

Volgens de overlevering was er op de plaats van de huidige kerk een kapel, opgericht door de Berthouts. Deze kapel werd eind 14de eeuw aangeduid als een afhankelijkheid van de moederkerk van Sint-Lambertus, onder de titel van "Capellania de Herlaer Sancte Crucis". Bij de officiële oprichting van de kapelanie in 1502, werd de Heilige Kruistitel door die van Onze-Lieve-Vrouw vervangen. In de 17de en 18de eeuw werden de diensten uitgebreid met begrafenis- en dooprechten. Voor de oprichting van de parochie van Onze-Lieve-Vrouw halen de literatuurbronnen jaartallen aan tussen 1803 en 1824; de juiste oprichtingsdatum kon nog niet achterhaald worden.

De meeste literatuurbronnen laten het oudste gedeelte, in oorsprong vermoedelijk een zaalkerk, opklimmen tot de 14de of de 15de eeuw, terwijl het stenen gedeelte van de toren zou dateren uit de tweede helft van de 15de eeuw. Circa 1500 werd de kapel vergroot met een gotische dwarsbeuk en voorzien van een nieuw koor met vijfzijdige apsis. Als mariaal bedevaartsoord kende de kerk een bloeiende periode in de 17de en de 18de eeuw. In 1755 werd een barokke torenspits gebouwd, die door blikseminslag werd vernield in 1865 en in 1866 vervangen door een achtzijdige spits met vier kleine hoektorentjes naar ontwerp van de provinciale architect J. Schadde; deze spits werd gesloopt in 1899 omdat de stijl niet paste bij de rest van de kerk en vervangen door de huidige ingesnoerde spits.

In 1774 werd de kerkhofmuur gebouwd met twee monumentale toegangen, de zuidelijke poort werd circa 1913 gesloopt en gedicht, zie bewaarde sokkels.

Het middeleeuwse uitzicht van de kerk onderging een fundamentele wijziging toen vergrotings- en herstellingswerken werden uitgevoerd in de periode 1901-1903 naar ontwerp van de provinciale architecten L. Blomme en E. Careels, zie gedenksteen in doopkapel: de middenbeuk werd verbouwd en voorzien van zijbeuken. Algemene restauratie voorzien naar ontwerp van J. Frateur en E. Hebbelynck (1996).

BESCHRIJVING

Gotische kruisbasiliek met neogotische zijbeuken, van witte zandsteen onder leien zadel- en lessenaarsdaken. De plattegrond ontvouwt een uitspringende westtoren met aansluitend een driebeukig schip van drie traveeën, transeptarmen van één rechte travee met vlakke sluiting en een iets hoger koor van twee rechte traveeën met vijfzijdige sluiting en diverse aansluitende annexen, bijsacristie en polygonaal okseltorentje aan noordzijde, sacristie en portaal aan zuidzijde.

Westtoren van vier geledingen, gemarkeerd door versneden hoeksteunberen, onder ingesnoerde naaldspits; onderaan dubbele muurband van ijzerzandsteen, typisch streekeigen materiaal. Westgevel met respectievelijk korfboogpoort met houten poort en fraai ijzerbeslag, spitsboogvenster en gekoppelde spitsboognissen met driepasmotief (1865); de bovenste geleding, die deels dateert van 1899, zie verschil in materiaal, vertoont gekoppelde spitsbogige galmgaten, een torenuurwerk en steigergaten; de overige gevels zijn duidelijk minder opengewerkt. Polygonaal traptorentje tegen noordzijde.

Zijbeuken geritmeerd door steunberen, waartussen spitsboogvensters met wisselende tracering, onder doorgetrokken druiplijst; de hoger oplopende wanden van de middenbeuk worden geopend door kleinere eenvoudige spitsboogvensters; transept en koor met gelijkaardig uitzicht, met uitzondering van de pinakels van circa 1903 die de steunberen van het koor bekronen en dit laatste accentueren.

Interieur

Bepleisterd en beschilderd interieur met houten spitstongewelf in schip, in de neogotische zijbeuken bakstenen kruisribgewelven met natuurstenen ribben; transept met bepleisterd kruisgewelf, koor met dito straalgewelf. Fraaie, gesculpteerde sluitstenen en consoles. Neogotische spitsboogarcade met ronde zuilen voorzien van koolbladkapitelen en achtzijdige basis van natuursteen.

Mobilair

Beeldhouwwerk: fragmentarisch bewaard, miraculeus beeld van Onze-Lieve-Vrouw van Altijddurende Bijstand, uit de 15de of 16de eeuw; Calvarie, witgeschilderd hout, 16de eeuw.

Meubilair: neogotische hoofd- en zijaltaren met gebeeldhouwde retabels, Jan Gerrits, eik en steen, 1903. Koorgestoelte, eik, uit de tweede helft van de 17de eeuw. Fraaie 17de-eeuwse koorlambrisering van eik, bestaande uit veertien panelen met lijstwerk en fries met florale motieven; circa 1900 gerestaureerd en uitgebreid met vier panelen en medaillons waarop de vijftien mysteries van de rozenkrans worden uitgebeeld. Preekstoel, kuip met rugpaneel uit de eerste helft van de 18de eeuw, voet met beeld van Heilige Hiëronymus door Jan Van der Neer, begin 19de eeuw. Biechtstoelen, in noordelijke beuk met medaillon van de Goede Herder, in zuidelijke beuk van Onze-Lieve-Vrouw, eik, circa 1700. In het koor glasramen met Mariataferelen van 1904, Antwerps atelier Stalins en Janssens.

Kerkhofmuur van 1774, opgetrokken uit baksteen met arduinen dekplaten en sporadisch zandstenen hoekblokken; hoofdingang aan de L. Carréstraat gemarkeerd door arduinen vierkante pijlers met rocaille ornamenten en bekronende siervaas. Diverse oude grafmonumenten en calvarie uit het eerste kwart van de 20ste eeuw tegen het koor, ter vervanging van de calvarie die circa 1904 in de kerk werd geplaatst.