Het Zwartwater behoort tot het Turnhouts vennengebied en vormt een relict van een door vennen onderbroken heidegebied.

Fysische geografie

Topografie

Het Zwartwater bevindt zich ten noorden van Turnhout, ten oosten van Merksplas en ten westen van Ravels, meer bepaald ten westen van de Steenweg op Baarle-Hertog (N119) in het natuurreservaat Turnhouts Vennengebied. Het gebied wordt deels ingenomen door het ven genaamd Zwartwater, omgeven door enkele kleinere vennen. De gemiddelde hoogte bedraagt 28,75 meter +TAW.

Het Turnhouts vennengebied strekt zich uit over de gemeenten Turnhout en Merksplas. Het bevindt zich op de waterscheiding tussen de Maas en Schelde en behoort daarmee tot de Antwerpse Noorderkempen. Dit vennengebied vormt een voorbeeld van een voor de Noorderkempen typisch coulissenlandschap dat onderbroken wordt door de verspreid gelegen vennen.

Geologie en bodem

Volgens de tertiair-geologische kaart primeren in dit gebied de grijze, half grove tot grove, kwartsrijke, glimmerhoudende zanden met regelmatig dunne klei-intercalaties, schelpfragmenten, gerold hout en veen van de Formatie van Merksplas (plioceen, 5,3 tot 2,6 miljoen jaar geleden).

De bodems bestaan ter hoogte van het ven uit zeer natte zandbodems met duidelijke ijzer en/of humus B horizont, omgeven door natte zandbodems met duidelijke ijzer en/of humus B horizont. Ten westen komen natte lemig zandbodems met duidelijke ijzer en/of humus B horizont voor.

Vegetatie

De grote vennencomplexen zijn een zeldzaam verschijnsel voor Vlaanderen en zelfs voor Europa. Omwille van de ondergrond zijn ze stabiel en weinig gevoelig voor verdroging en verzuring. Als gevolg daarvan vertonen ze een zeer waardevolle water- en oevervegetatie. Samen met de omgevende heidevegetatietypes, relatief onverstoorde percelen nat grasland en boscomplexen vormen deze open waters het ideale biotoop voor talrijke diersoorten, waarvan vooral de vogels, vlinders en libellen vermeldenswaardig zijn.

De Biologische Waarderingskaart vermeldt voor het gebied Zwartwater de aanwezigheid van vochtige tot natte dopheidevegetatie (met struik- of boomopslag). Het Zwartwater wordt weergegeven als een mesotroof ven, de andere vennetjes als oligotroof tot mesotroof water. In het westen komt een beperkte oppervlakte met droge struikheidevegetatie en gedegradeerde heide met dominantie van pijpenstrootje voor. Langs de randen van het gebied bevindt zich een strook bos, meer bepaald een eiken-berkenbos gemengd met grove den.

Cultuurhistorie

Tot in de tweede helft van de 18de eeuw werd het Turnhouts vennengebied, op het meest zuidelijke deel na, gekenmerkt door uitgestrekte heide (“Bruyère de Raevels”) met vennen, zoals weergegeven op de kabinetskaart van de Ferraris (1770-1778). Het Zwartwater is reeds duidelijk als ven herkenbaar op de Ferrariskaart. De kaart van Vandermaelen (1846-1854) geeft het Zwartwater weer als “Bosch Ven” met enkele kleiner vennen ten zuidwesten. Het ven bevindt zich in de “Zand Ven Heyde”. Op deze kaart is ook het tracé van de steenweg herkenbaar.

Het noordelijke heidegedeelte van het Turnhouts vennengebied werd vermoedelijk tot de Tweede Wereldoorlog begraasd of gebrand. Ten behoeve van de landbouw werd het heidegebied deels verkaveld en deels omgezet in weiland. Een grootschalig landschap met restanten bosgebied en vooral open landbouwgebied is hiervan het resultaat. Het Zwartwater vormt nog een relict van het oorspronkelijk landschap.