De site van Butsel is een kasteelsite gevormd door een mottecomplex en een kasteeldomein uit de late middeleeuwen en de nieuwe tijd.

Situering en historiek

De site van Butsel ligt op een landtong die diep insnijdt in de valleien van de Velpe en de Eikeveldbeek, onmiddellijk ten noordoosten van de samenvloeiing. Deze tong is zuidwest-noordoost gericht, met aan het zuidwestelijke uiteinde de restanten van een aarden monument, aan het noordoostelijke uiteinde de oude parochiekerk van Butsel, oorspronkelijk gewijd aan Sint-Martinus van Tours. Het aarden monument was blijkens de weinige historische studies de zetel van de Heren van Boutersem, een geslacht van ministeriales die zeker in de 13de eeuw in de entourage van de hertogen van Brabant actief waren.

De geschiedenis van de site valt nog steeds van het landschap af te lezen door de aanwezige structuurbepalende elementen: onder meer de oorspronkelijke loop van de Vondelbeek, de rechtgetrokken loop van de Velpe en de Eikenveldbeek, het aarden monument (met opperhof en kasteel) met drooggelegde vijvers er rond en de berm van de holle weg.

Beschrijving

Uit onderzoek blijkt duidelijk dat de mens in de loop van de geschiedenis zeer sterk ingegrepen heeft in het reliëf en de waterhuishouding van dit gebied. Het oorspronkelijke landschap bestond uit de noordoost-zuidwest gerichte landtong die insneed in de alluviale vallei van de Eikenveldbeek, de Vondelbeek en de Velpe. Deze locatie werd in de prehistorie al door de mens bezocht. Stenen artefacten uit het mesolithicum (9000 – 5500 voor Christus) en het neolithicum (5500 – 2000 voor Christus) die tijdens de archeologische oppervlaktekartering ingezameld werden op de plateauhellingen, wijzen hierop. Het onderzoek heeft ook menselijke aanwezigheid in de Romeinse tijd aangetoond. De site van Butsel wordt doorsneden door een Romeinse weg en op de plateauhellingen werden Romeinse indicatoren aangetroffen die sterk te lijden hebben gehad door de afgraving, bouw- en landbouwactiviteiten vanaf de late middeleeuwen. Er zijn ook archeologische aanwijzingen voor de aanwezigheid van een grafveld of eventueel zelfs nederzetting uit de Merovingische periode (6de-8ste eeuw na Christus) en een nederzetting uit de volle middeleeuwen (10de-12de eeuw na Christus). Sporen uit de late middeleeuwen zijn overvloedig aanwezig. Uit deze periode dateert de motte die werd aangelegd op het zuidwestelijke uiteinde van de landtong, op de rand van de beekvallei. Op basis van C14-dateringen, is de bouw van de motte tussen 1250 en 1280 na Christus te dateren. De bouw van de motte kan mogelijk in verband gebracht worden met de heren van Boutersem die in 1254 tot de adel verheven werden.

De bouw van het kasteel gaat terug tot de late middeleeuwen of vroeger. In de nieuwe tijd (16de-18de eeuw) werd het kasteel en de kasteelhoeve verschillende keren verbouwd. Een belangrijke ingreep vond plaats in de 17de eeuw toen Jean-Jacques de Caestre een nieuw kasteel, ten zuiden van de motte, (ver)bouwde. Tijdens Aquafinwerken en oppervlaktekartering in het kader van een studieopdracht werden resten uit deze fase aangetroffen. In de nieuwste tijd (19de–20ste eeuw) raakt het volledige kasteeldomein in verval en wordt het afgebroken. Men kan veronderstellen dat na de afbraak van het kasteel, het reliëf op deze plaats bijzonder onregelmatig was, wat mogelijk minder het geval was ter hoogte van de afbraak van de donjon/woontoren. De huidige kasteelheuvel is dus hoogst waarschijnlijk genivelleerd om een meer regelmatige helling te bekomen zodat deze plaats voor de landbouw bruikbaar werd. Ook het zeer onregelmatig microreliëf dat ontstond door de afbraak van de gebouwen van de kasteelhoeve is later genivelleerd tot een heuvellichaam met zachte hellingen zodat akkerbouw mogelijk was.

Op basis van de resultaten van het onderzoek kan de site van Butsel ruimtelijk afgebakend worden. De kern van deze site wordt gevormd door het mottecomplex (met opperhof, donjon, neerhof en grachten) en het kasteeldomein (met kasteel, toegangsbrug, grachten, kasteelhoeve met gebouwen en tuin) uit de late middeleeuwen en de nieuwe tijd (13de-18de eeuw). De Eikenveldbeek en het rechtgetrokken deel van de Velpe tot en met de beekovergang van de Romeinse weg maken inherent deel uit van de site, als begrenzing (grachten en wegen) en als onderdeel van de waterhuishouding van het mottecomplex en het kasteeldomein.

Bibliografie