De Kesselberg is een restheuvel met sporen van menselijke aanwezigheid uit het paleolithicum en restanten van wallen van een hoogtenederzetting uit de middenijzertijd.

Fysische geografie

De Kesselberg, met een oppervlakte van circa dertien hectare, is een langgerekte (ongeveer 300 meter), circa 75 meter hoge heuvel met bovenaan een afgevlakte vorm, gelegen ten noordoosten van Leuven. Hij maakt, samen met onder andere de Keizersberg te Leuven, de Schoolbergen en de Lemingsberg te Kessel-Lo, deel uit van een aaneengesloten rij Diestiaanheuvels, die typerend is voor het Hageland (zie voor ontstaan 'Diestiaanheuvels in het Hageland'. De Kesselberg bevindt zich grotendeels op het grondgebied van Kessel-Lo, maar loopt in het noorden door tot op het grondgebied van Holsbeek. Tussen de Kesselberg en de Demer strekken zich nog drie andere, evenwijdig lopende ruggen uit: de Wijngaardberg in Wezemaal, de Middelberg en de Rotselarenberg in Rotselaar.

De ondergrond bestaat in dit gebied uit heterogeen, glauconietrijk, groen tot bruin zand met meerdere grindlagen en (ijzer)zandsteenbanken, behorend tot de Formatie van Diest. De bodem bestaat binnen het beschermde gebied overwegend uit droge zandbodems. In het zandige substraat, bestaande uit glauconietrijk zand met limonietconcreties van fossiele bodemvormingen, ontwikkelde zich een podzolachtige bodem met weinig duidelijke ijzer en/of humus B horizont (bodemtype ZAfe).

Vegetatie

De vegetatie op de Kesselberg is zeer gevarieerd. Het grootste deel van de heuvel wordt ingenomen door loofbos (zuur eikenbos), vooral gesitueerd aan de rand van het beschermde landschap. In het noordwesten bleven enkel de jongere bomen bewaard, aangezien de oudere bomen geveld werden om in de behoefte aan brand- en bouwhout te voorzien. Enkele voorkomende boomsoorten zijn berk (Betula pendula), vlier (Sambucus nigra), eik (Quercus robur) en hazelaar (Coryllus avelana). Het oostelijk deel van de heuvel wordt ingenomen door twee jonge bosjes met tamme kastanje (Castanea sativa). Het betreft uitschieters van vroeger aangeplante bomen die destijds regelmatig gekapt werden voor de houtproductie. Centraal, op het hoogste deel van de heuvel, komen heide, ruigtes, graslanden en enkele quasi onbegroeide percelen voor. De heide ontstond pas na de Tweede Wereldoorlog, aangezien de grond tijdens de oorlog als akker bewerkt werd. Ten gevolge van de verwaarlozing van de akkers ontstond een ruigte met allerlei grassen en enkele composieten. Nadien verschenen de eerste verspreide heidestruiken.

Cultuurhistorisch landschap

De geschiedenis van de Kesselberg gaat volgens het archeologisch onderzoek terug tot in de prehistorie. De aanwezigheid van verschillende silexconcentraties op de Kesselberg tonen dit aan. Het gaat om lithisch materiaal uit het midden-paleolithicum en laat-mesolithicum en een gepolijste bijl en pijlpunten uit het neolithicum. Op de flank van een holle weg, die van de noordelijke rand van het Kesselplateau afdaalt naar het Bovenveld (ten noorden van het beschermde landschap), werd aardewerk uit de bronstijd aangetroffen. Op de Kesselberg bevinden zich sporen van een aarden wal met een palenrij erop en een veertien meter brede gracht. De wal wordt in de middenijzertijd gedateerd en omsloot vermoedelijk een hoogtenederzetting met een oppervlakte van 9,4 hectare. Het best bewaarde gedeelte van de wal ligt aan de oostzijde, waar de heuvelpunt aansluit bij de Brabantse hoogvlakte. In de wal werden aardewerkfragmenten aangetroffen.

Geofysisch onderzoek aan de zuidwestelijke rand van de heuvel toonde de aanwezigheid aan van overblijfselen van een volmiddeleeuwse burcht, opgetrokken in ijzerzandsteen en tegels. Dit gebouw zou door graaf Lambrecht I als voorpost van de verdediging in Leuven opgericht zijn. De ruïne ervan werd in 1831 opgeruimd. Mogelijk gaat het om een onderdeel van de Tempeliersburcht Kesselstein, het eerste verblijf van deze orde in het Leuvense. In 1311, na de afschaffing van de orde, werd de burcht overgedragen aan de ridders van Sint-Jan van Jerusalem die er een commanderij stichtten. In het midden van de 14de eeuw werd de vesting afgestaan aan de hertog van Brabant. Op deze locatie kwamen eveneens aardewerkfragmenten, daterend uit de middenijzertijd, voor.

Op de kabinetskaart van de Ferraris (1770-1778) omvat het toponiem Kesselberg een uitgestrekter gebied met bossen omgeven door akkers. De kaart van Vandermaelen (1846-1854) geeft ter hoogte van het gebied enkel nog akkers weer. In 1868 werd voor de eerste maal zand afgegraven op de Kesselberg, om de aanleg van de spoorwegverbinding Leuven-Aarschot mogelijk te maken. Nadien strekte de Kesselberg zich uit tot aan de spoorwegverbinding Leuven-Aarschot, maar een groot deel van de westflank werd tijdens de Eerste Wereldoorlog weggegraven. De Duitse bezetter gebruikte het zand bij de uitbreidingswerken van het Leuvense station en de aanleg van de spoorweg naar Mechelen.