erfgoedobject

Pastorie met omwalde tuin

bouwkundig / landschappelijk element
ID
46753
URI
https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/46753

Juridische gevolgen

Beschrijving

Vrijstaande omwalde voormalige pastorie in een sobere traditionele bak- en zandsteenstijl, opklimmend tot circa 1740, 19de-eeuwse verbouwingen/aanpassingen (voorgevel?) en uitbreidingen. Omgeven door grote tuin met ten westen een vijver; toegang met bakstenen hekpijlers en ijzeren hekken.

Het Onze-Lieve-Vrouwekapittel (Antwerpen), sinds 1155 in het bezit van het patroonsrecht in Wortel, was vermoedelijk ook verantwoordelijk voor de huisvesting van de pastoor; over deze eerste pastoorswoningen is weinig gekend.

Met de toelating van het kapittel zou pastoor Hendrik van der Voort (1606-1649) in 1610-1620 op deze plaats een pastorie hebben laten bouwen; volgens de archieven ging het om een ruime woning van hout en steen met strodak, tuin en boerderij. In 1725 plande pastoor Frans Borrens (1713-1727) een verbouwing van de inmiddels bouwvallig geworden pastorie, maar wegens de te grote kosten ging dit niet door. Pas in 1740 werd onder pastoor Melchior Taeymans (1727-1760) de oude woning afgebroken en op dezelfde plaats het huidige pastoriegebouw opgetrokken met recuperatie van oude materialen en vermoedelijk naar analogie met het vroegere concept. De Ferrariskaart (circa 1775) toont een omwalde site met een gebouw en aangelegde tuin (moestuin?); een brugje over een tussengracht geeft toegang tot een tweede gebouw binnen de omwalling; dit gebouw of de nabijgelegen gebouwen op de kaart verwijzen mogelijk naar de tiendenschuur die circa 1765-66 ten laste van de tiendenheffer, het Onze-Lieve-Vrouwekapittel, werd opgericht of de houtschuur die rond dezelfde tijd werd bijgebouwd. Na de Franse overheersing kwam de eigendom in handen van de gemeente; in de eerste helft van de 19de eeuw herstellingswerken; in 1822 werd de tiendenschuur afgebroken en publiek verkocht. In 1868 vergrotingswerken aan de pastorie naar ontwerp van J. Van Gastel, het ontwerp dateert van 28/3/1868: het bijbouwen van een annex van twee traveeën (links). Circa midden 20ste eeuw herstellingswerken; door een definitieve verkoop op 23/10/1961 werd de volledige eigendom privé-bezit.

Rechthoekig dubbelhuis van vijf traveeën en één bouwlaag onder zadeldak (nok parallel aan de straat, Vlaamse pannen); ten oosten lager aanbouwsel van één travee onder afgewolfd zadeldak, ten westen een lagere annex van twee traveeën onder zadeldak. Verankerde baksteenbouw met voorgevel op gecementeerde en achtergevel op gepikte plint; verwerking van voornamelijk zandsteen (zie vensters) en arduin. Sterk gelijkende en symmetrisch uitgewerkte lijstgevels, geritmeerd door lange ankers: (vernieuwde?) voorgevel met houten kroonlijst; gaaf bewaarde achtergevel met beschilderde geprofileerde daklijst. Zijpuntgevels met aandak en vlechtingen. Getraliede en/of beluikte kruis- en bolkozijnen van zandsteen met dito negblokken en boogstenen en arduinen lekdrempel; in de voorgevel vermoedelijk vernieuwd en met glas in lood in de bovenlichten; in de achtergevel zandstenen onderdelen beschilderd, getralied kelder- en rondboogvenstertje. De voordeur is een vleugeldeur met spiegelbogig bovenlicht gevat in een dito geprofileerde arduinen omlijsting, stoep van twee arduinen treden; de achterdeur heeft ook een arduinen omlijsting, maar met steenmerk, het spiegelbogig bovenlicht is omlijst met een beschilderde bepleistering. Ten oosten aanbouw met bolkozijn, beluikte vensters met arduinen latei en getralied keldervenstertje; ten westen aanbouw met bakstenen tandlijst onder houten kroonlijst, twee korfboogpoorten in rechthoekige spaarvelden, achtergevel met getoogde muuropeningen. Houten opengewerkt klokkentorentje met tentdakje op daknok; het bronzen klokje van 1672 behoort sinds 1961 tot het patrimonium van de parochiekerk (koor).

De plattegrond vertoont een middengang (parallel op de voorgevel). Links een leefruimte van twee traveeën - destijds verdeeld in spreek- en eetkamer - en achteraan de keuken; in de linkse aanbouw bevond zich de paardenstal, de "remisie", met daarachter het washuis en bakoven. Rechts van de gang een tweede leefruimte van twee traveeën, destijds het groot salon, tegen de achtergevel een opkamer met slaapkamer en een aparte traphal naar de zolder; de rechtse aanbouw bevat nog twee slaapkamers. Eerstgenoemd salon (links) met een monumentale schouw in neo-Vlaamserenaissance-stijl, volgens de eigenaar afkomstig van een gesloopt herenhuis op de Maria Theresialei te Antwerpen: fraai gesculpteerde eikenhouten schouwbalk op natuurstenen wangen uitgewerkt als hermen, haardwand bekleed met tegels. Overwegend verlaagde plafonds, uitgezonderd het tweede salon met oorspronkelijk bepleisterd plafond, zie moerbalk gevel. De slaapkamer achteraan, in de oostelijke uitbouw, heeft een 18de-eeuwse schouw met een met stucwerk beklede en beschilderde boezem; de opkamer met een bewaarde (18de eeuw ?) paneeldeur voorzien van oorspronkelijk hangwerk. Zolder met vier eikenhouten kapgebinten; twee kelders in elkaars verlengde met bepleisterd tongewelf, zie de keldervensters.

  • Afdeling Ruimtelijke Ordening, Huisvesting en Monumentenzorg Antwerpen, Cel Monumenten en Landschappen, archief, dossier A/0845; A/0907.
  • Provinciaal Archief Antwerpen, Pastorieën, Wortel, dossier 3.
  • LAUWERYS J., Wortel. Bouwstoffen voor een geschiedenis, in Jaarboek van Koninklijk Hoogstraatse Oudheidkundige Kring, L, 1982.
  • S.N., Merkwaardige gebouwen en landschappen (4). Oude pastorij van Wortel, in De Hoogstraatse Gazet, Hoogstraten, 28/8/1981, p. 11.

Bron: DE SADELEER S. & PLOMTEUX G. 2002: Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Antwerpen, Arrondissement Turnhout, Kanton Hoogstraten, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 16n4, Brussel - Turnhout.
Auteurs: De Sadeleer, Sibylle
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)

Aanvullende informatie

Op de Kabinetskaart van de Ferraris ligt de pastorie als tweeledige omwalde site vlakbij de parochiekerk en het centrum van Wortel. Meerdere voetwegen leiden naar de pastorie. In de eerste helft van de 20ste eeuw verdwijnt de kleine omwalling en blijft enkel het rechthoekig perceel met de pastorie als omwalde site over.

Vandaag is de rechthoekige omwalling nog intact. De gracht wordt rondom gemarkeerd door een rij opgaande bomen. De verdwenen tweede omwalling is nog herkenbaar in de percelering.

  • Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden voor Zijn Koninklijke Hoogheid de Hertog Karel Alexander van Lotharingen, Jozef Jean François de Ferraris, Koninklijke Bibliotheek van België, uitgegeven in 1770-1778, schaal 1:11.520 herleid naar 1:25.000.
  • Atlas Cadastral parcellaire de la Belgique, Philippe-Christian Popp, uitgegeven in 1842-1879, schaal 1:5000.
  • Kaart van België, Militair Cartografisch Instituut, uitgegeven in 1928-1950, schaal 1:20.000.
Auteurs: Verdurmen, Inge
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)

Relaties


Je kan deze pagina citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Pastorie met omwalde tuin [online], https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/46753 (geraadpleegd op ).

Beheerder fiche: Agentschap Onroerend Erfgoed

Contact

Heb je een vraag of opmerking over deze fiche? Meld het ons via het contactformulier.