Geografisch thema

Waarmaarde

ID
14653
URI
https://id.erfgoed.net/themas/14653

Beschrijving

Woongemeente met een landelijk karakter gelegen op de linkeroever van de Schelde. Waarmaarde vormt sinds 1 januari 1977 samen met Avelgem, Bossuit, Kerkhove en Outrijve de fusiegemeente Avelgem. Gemeente van 666 inwoners en 293 hectare 02 are 30 circa (cijfers 01/2004, gemeente Avelgem).
Het dorpscentrum is gelegen op een kouterrug. Ten zuiden vormt de Schelde de grens met Oost-Vlaanderen (Ruien). Ten noorden grenst de gemeente aan Tiegem (Anzegem), ten oosten aan Kerkhove en ten westen vormt de Scheebeek de grens met Avelgem. Andere waterlopen die het grondgebied doorkruisen zijn de Ter Poelebeek, de Rijtgracht, de Sint-Arnoldusbeek en de Parochiebeek.
Buiten de natte en vrij vlakke alluviale Scheldevalllei heeft Waarmaarde goed gedraineerde zandleem - en leembodems. Licht golvend landschap met geringe hoogteverschillen. Door de rechttrekking van de Schelde in de tweede helft van de 19de eeuw en latere kanalisatiewerken ontstonden verschillende afgesneden meanders. De meander ter hoogte van Waarmaardeplaats is een beschermd natuurgebied eigendom van v.z.w. de Wielewaal. Andere landschapselementen zijn de onder water gelopen oude alluviale kleiwinningsputten voor de zogenaamd "Scheldesteen".
De gemeente wordt doorkruist door de weg Oudenaarde-Doornik. Gerechtelijk en administratief behoort Waarmaarde tot het arrondissement Kortrijk, kanton Avelgem. Kerkelijk behoort het tot het bisdom Brugge.

Uit archeologisch onderzoek is gebleken dat de regio een belangrijke Gallo-Romeinse aanwezigheid kende (zie vondst van dakpanresten in 1976). De oudste vondsten dateren van 1610 wanneer op de grens Kerkhove-Waarmaarde een urne met Romeinse munten wordt gevonden.

Waarmaarde wordt voor het eerst vermeld in de geschreven bronnen in 1072, toen een zekere Eggebertus voor het zieleheil van zijn vader, Raingotus, samen met zijn broers, drie bunder land in "villa nomine Wermarda" (in het dorp genaamd Waarmaarde) schonk. Een tweede vermelding dateert van 1119. Lambert, bisschop van Noyon en Doornik, schenkt dat jaar het altaar van Kerkhove met de afhankelijke kapel van Waarmaarde (cum appendente capella de Wermarda) aan de Sint-Diederikabdij bij Reims, die dit recht behield tot aan de Franse Revolutie. Waarmaarde was dus nog geen zelfstandige parochie. In 1185 was ze dat wel. Walter van Ingooigem schenkt dan twee bunder allodiale grond in "parrochia de Wermarde" (in de parochie Waarmaarde) aan de abdij van Ename.
De grote tiendheffer was de priorij van Elsegem, tot die in 1709 haar recht afstaat aan de pastoor van Waarmaarde. In 1786 bezitten de kerk en de armendis een deel van de vlastiend.
De dorpsheerlijkheid Waarmaarde strekte zich uit over de gelijknamige parochie, Kaster, Kerkhove en Tiegem. Administratief behoorde Waarmaarde tot de Heuvelkasselrij van Oudenaarde, waar het onder de hoofdpointerij Avelgem resorteerde.
Slechts weinig is gekend van de vroege geschiedenis van de dorpsheerlijkheid. Van de 15de eeuw tot het begin van de 18de eeuw behoort de heerlijkheid toe aan de families Gruuthuse en de Richardot, die tevens heren van Avelgem zijn. Vermoedelijk vormt Waarmaarde tot de 17de eeuw geen afzonderlijke heerlijkheid daar er niemand de titel van heer van Waarmaarde draagt en is vermoedelijk afhankelijk van Avelgem. De eerste die de titel vrouw van Waarmaarde draagt is Johanna de Richardot († 1657). In de tweede helft van de 17de eeuw wordt in geschreven bronnen gesproken van de "heerelichhede van Waermaerde". In 1752 wordt Jan de Wolf eigenaar van Waarmaarde. Bij de dood van diens zoon in 1784, komt graaf d’Hane tenslotte in het bezit van de heerlijkheid.
Een deel van Waarmaarde behoort toe aan de heerlijkheid ter Munken, die sinds 1491 eigendom geworden is van de heren van Avelgem. Het Clarissenklooster van Beaulieu te Petegem bij Oudenaarde bezit eveneens rechtsmacht in Waarmaarde.

Rond 1220 wordt het eerste, vermoedelijk houten, bedehuis vervangen door een laat-Romaans kerkje.
In 1485 wordt de kerk vermoedelijk geplunderd door het garnizoen van Oudenaarde. Bij de herstellingswerken wordt ze vergroot met een koor en zijkoor. Bij godsdiensttroebelen op het einde van de 16de eeuw wordt Waarmaarde opnieuw getroffen door oorlogsgeweld. Slechts 18 à 19 bunder land van de totale 200 bunder wordt nog bewerkt en de ganse regio wordt geplunderd door de bezetters van het fort van Ourtijve. In het najaar van 1581 slaat het leger van de prins d’Espinoy er zijn kampement op, met talrijke plunderingen tot gevolg.
Tijdens de negenjarige oorlog (1688-1697) zijn circa 40.000 manschappen gelegerd in Waarmaarde en omgeving.

De 19de-eeuwse industrialisering heeft weinig invloed op de economische ontwikkeling van Waarmaarde. Tussen 1870 en 1890 worden wel een 20-tal cichorei-asten opgericht. Thans zijn de meeste verdwenen. Te vermelden is de algemene bouwonderneming A. D'Huyvetter en Cie gelegen ten zuiden van de dorpskern tussen de Rijtgracht en de Schelde.
De landbouw bleef lange tijd de voornaamste bron van inkomsten, later pendelde het merendeel van de beroepsbevolking naar de aanpalende centra zoals Kortrijk en Oudenaarde.

In het midden van de 19de eeuw wordt de gemeenteschool opgericht en in 1887-1888 wordt de Vrije meisjesschool met bijhorend klooster, afhankelijk van het klooster van Sint-Vincentius à Paulo te Anzegem, opgericht aan de huidige Onze-Lieve-Vrouwestraat.

De hevige beschietingen op het einde van de Eerste Wereldoorlog richten heel wat schade aan, onder meer de kerk en school worden zwaar beschadigd. Ook de Tweede Wereldoorlog eist zijn tol in de gemeente. Zware beschietingen tijdens de slag om de Schelde in mei 1940, vernielen het patrimonium van Waarmaarde. Ook nu worden naast de woonhuizen ook kerk en klooster met school zwaar gehavend.

Straatdorp met als belangrijkste as de Oudenaardsesteenweg die het dorp van oost naar west doorsnijdt. Een tweede, dwarse as, wordt gevormd door de Onze-Lieve-Vrouwestraat een typische dorpsstraat, waar de kerk, het klooster en de basisschool gevestigd zijn. De huidige kerk gaat in kern terug tot de vroege 13de eeuw en is een belangrijk voorbeeld van laat-Romaanse kerkenbouw in West-Vlaanderen.
De dorpskom wordt gekenmerkt door aangepaste landelijke bebouwing en verstedelijkte lintbebouwing.
Verspreide hoevebouw voornamelijk ten noorden van de Oudenaardsesteenweg. De belangrijkste hoeve is de zogenaamd "Blauwe Poorte". Een tweede interessante hoeve met oude kern is de hoeve gelegen aan de Nieuwstraat nummer 90.
De in Ruien gelegen belangrijke thermische elektriciteitscentrale (elektrabel) vormt een beeldbepalend element in het dorp, door de hoogspanningspilonen. Op de grens met Kerkhove is het regionaal Archeologisch Museum van de Scheldevallei gevestigd.

  • DE SMIDT F., De Romaanse kerkelijke bouwkunst in West-VLaanderen, Gent, 1940, p. 231-235.
  • DESPRIET P.,De Kerk van Onze-Lieve-Vrouw-Geboorte en Sint-Eligius in Waarmaarde, in De Zuid-West-Vlaamse parochiekerken, Kortrijk, 1983, pagina's 409-416.
    Dit is West-Vlaanderen, Sint-Andries, 1962, p. 1363-1367.
  • HASQUIN H., Gemeenten van België, geschiedkundig en administratief geografisch woordenboek, deel 2, Brussel, 1980, pagina's 1175-1176.
  • MARTYN G. (red.), Avelgem en de Schelde: een historische gids, Avelgem, 1999.
  • PLATTEAU-VANRENTERGHEM P., Wermarda 1072. Waarmaarde 1976, Waarmaarde 1976.
  • SLOSSE L., Rond Kortrijk of schetsen over de parochiën van het oud bisdom van Doornik liggende in de voormalige heerlijkheden van Helkijn, Kortrijk en Wervik, deel 4, Roeselare, 1914-1916, p. 18-23.
  • WITDOUCK R., Bijdragen tot de geschiedenis van het dekanaat Avelgem 1839-1989, Avelgem, 1989.
  • FMBB Kortrijk II, p. 55-56

Bron: DE GUNSCH A. & DE LEEUW S. met medewerking van CALLENS T. 2005: Inventaris van het bouwkundig erfgoed, Provincie West-Vlaanderen, Gemeente Avelgem, Deelgemeenten Avelgem, Bossuit, Kerkhove, Outrijve en Waarmaarde, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen WVL23, onuitgegeven werkdocumenten.
Auteurs: De Gunsch, Ann; De Leeuw, Sofie
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)


Relaties


Je kan deze pagina citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Waarmaarde [online], https://id.erfgoed.net/themas/14653 (geraadpleegd op ).

Beheerder fiche: Agentschap Onroerend Erfgoed

Contact

Heb je een vraag of opmerking over deze fiche? Meld het ons via het contactformulier.