De vruchtbare Maasvallei heeft in de loop der tijden het ontstaan bewerkstelligd van talrijke nederzettingen, waarvan enkele uitgegroeid zijn tot een stedelijke kern, zoals Rekem. Restanten van de vroegere Maasmeanders zijn er herkenbaar zowel in de bedding van de Zijpbeek ten noorden, als ook in het landschap ten zuiden.

Door zijn ligging aan de oude rivierloop heeft Rekem sinds de Late Steentijd een nagenoeg ononderbroken bewoning gekend. Bij archeologisch onderzoek werden restanten ontdekt uit de prehistorische, de Gallo-Romeinse en de Frankische periode. Tijdens de Middeleeuwen fungeerde de vrije rijksheerlijkheid Rekem, in 1356 tot baronie verheven, als een vooruitgeschoven grensversterking van het Heilig Roomse Rijk. Het stadje was een vorstendom met eigen munt, leger en tolkantoor. In 1590 kwam het met de onderhorige dorpen onder het gezag van Herman Van Lynden, legeraanvoerder in dienst van de prins-bisschop van Luik. De familie d’Aspremont-Lynden zou er verblijven tot aan de Franse revolutie. De oudere burcht werd afgebroken en vervangen door een waterkasteel in Maasstijl. De stadsmuren werden uitgebreid en van nieuwe poorten voorzien. Kasteeldomein en stad werden versterkt met aarden wallen en grachten, die hun water ontvingen van de Groenstraatbeek en de Zijpbeek. In 1623 werd de rijksbaronie Rekem verheven tot vrij graafschap van het Heilig Roomse Rijk. In 1778 verliet de laatste graaf het kasteel. Tot eind 18de eeuw behield het grafelijk stadje haar primitief uitzicht. Twee gebeurtenissen wijzigden dat beeld. Vanaf de 19de eeuw vond een verschuiving van de centrumfunctie plaats naar de in 1812-13 westelijk aangelegde steenweg Maastricht-Maaseik, waar nieuwe woonwijken Rekem het karakter van een woonforenzengemeente geven. Onmiddellijk ten oosten werd bovendien de Zuid-Willemsvaart gegraven, die de stad afsneed van het dorp Uikhoven.

De oude stad vertoont in zijn huidige vorm een vrij onregelmatig dambordschema met een duidelijke oost-west as, waarlangs enkele elementen het stadsbeeld beheersen. Aan het oostelijke uiteinde ligt het imposante waterkasteel, vervolgens de barokke Sint-Pieterskerk op de zuidzijde van het voormalige marktplein (nu de Groenplaats), in het westen de kerk van de minderbroederskerk. Van de oude omwallingen zijn slechts de Uikhoverpoort, een hoektorentje, enkele resten van de muren en op verschillende plaatsen gedeelten van de grachten overgebleven. De oude structuur bleef vrij gaaf bewaard in het huidig stratenpatroon. De historische bebouwing bestaat verder uit burgerhuizen, waarvan een aantal met oude kern, en enkele stadshoeven en belangrijke herenhuizen. Opmerkelijk zijn o.a. het voormalig Gerechtshof, de huizen De Roomse Keizer (nu museumapotheek) en De Hoek. Buiten de zuidelijke stadswal, thans nog aangeduid door de Ziepbeek, ligt het parkje De Engelse Hof op de plaats van het verdwenen norbertinessenklooster. Het geheel presenteert zich als een duidelijk afgebakende entiteit van een opmerkelijke gaafheid en homogeniteit. Open, groene ruimten (kasteeldomein, Engelse Hof, Groenplaats, Onder de Linden) accentueren de bebouwing.

In het kasteel d’Aspremont-Lynden, dat in 1795 door de Fransen werd geconfisqueerd, huisden achtereenvolgens een militair hospitaal, bedelaarsgesticht, heropvoedings- en vanaf 1921 psychiatrische instelling. Na een kort intermezzo als provinciaal eigendom ging het uiteindelijk in privé-bezit over. Van het oorspronkelijke complex bleven vier vleugels over, met op elke hoek een toren, gegroepeerd omheen een kleine binnenplaats. Op het domein bevinden zich bovendien de recentere gebouwen van de Rijkspsychiatrische instelling. De recente restauratie van de kasteelsite werd bekroond met de Vlaamse Monumentenprijs 1999. Ook de hele omgeving onderging een gedaanteverwisseling door herstel van de grachten, aanleg van tuinen en bloemenweiden, verzorging van waardevolle bomen en heraanleg van de wegenstructuur.

De NV Domein Reckheim beoogt zowel nieuwe economische bedrijvigheid op het kasteeldomein als ook de sociaal-culturele ontwikkeling van oud-Rekem. Naast de commerciële activiteiten van verschillende bedrijfjes ontplooien twee vzw’s initiatieven op vlak van onderzoek, herwaardering en instandhouding van het cultureel erfgoed in Rekem en het Maasland. Ook de gemeente liet zich de laatste decennia niet onbetuigd, o.m. via de herwerking van het bijzonder plan van aanleg en herbestemmingsplannen van de oude Sint-Pieterskerk tot museum- en concertruimte. De landelijke omgeving ten noorden, weliswaar aangetast door ontgrinding en de recente bebouwing van verspreide boerderijen, geeft nog zicht op de oude stad. De Zijpbeek slingert er als een groen lint door de boomgaarden, weiden en akkers, met hier en daar een bosje, houtkant of populierenaanplant. In noordelijke richting is de windmolen Stormvogel blikvanger in het vrij open landschap.