Het Groot Schietveld is ontstaan als gevolg van de evolutie van artillerie. In eerste instantie werd het Klein Schietveld opgericht als een legerkamp in 1820. Het terrein werd vanaf circa 1845 vaker gebruikt. In 1852 werd er een permanent polygoon voor de artillerie ingericht. De grondaankopen werden voltooid in 1859. Het domein besloeg toen 415 hectare en was 4 kilometer diep. Het vliegveld dateert van 1911. Omdat pantserwagens het terrein onbruikbaar hadden gemaakt voor andere voertuigen werd het Klein Schietveld in 1956 uitgebreid met nog eens 100 hectare. Omdat de kanonnen veel verder dan 4 kilometer konden schieten, was er behoefte aan een groter schietterrein. Het gebied van het Groot Schietveld werd in 1888 tot terrein van algemeen belang verklaard, waarna de aankopen konden beginnen. In 1894 was het domein compleet verworven. Het besloeg toen 1170 hectare maar werd later nog vergroot tot 1297 hectare. Dit gebied heeft een lengte van 10 kilometer en is meestal zo'n 2 kilometer breed.

Ten noorden van het schietveld bevinden zich twee parkdomeinen waarvan de oorsprong respectievelijk tot begin en de tweede helft van de 19de eeuw teruggaat.

Fysische geografie

Geologie, geomorfologie en reliëf

Het reliëf wordt bepaald door de naar het noorden afhellende en dieper liggende kleiafzettingen van de formatie van de Kempen. De hoogste zone in het Groot Schietveld (28 meter) vormt een oost-west gerichte rug die het waterscheidingsvlak vormt tussen het Maas- en het Scheldebekken. Deze rug bestaat uit een brede kam die zich uitstrekt vanaf het gehucht Gooreind (Wuustwezel) langs de Hoge Heide en de Halfvenheide tot het Marbeleven (te Brecht). Vanaf deze rug daalt het reliëf geleidelijk tot in noordwestlijke tot noordelijke richting. De zuidelijke helling is veel steiler dan de noordelijke door het ontbreken van de kleilaag (minder erosieweerstand). Beide hellingen vertonen een uitgesproken microreliëf. Resten van open landduinen (habitat waarvoor het gebied ook werd aangeduid), bevinden zich op het Groot Schietveld in de zone Schietstanden, nabij het Moerven en nabij het Keiven, alsook in de zone Vossegat, een langere momenteel beboste) reep in het noordelijk deel. Het gebied behoort tot de waterscheidingsrug tussen Maas en Schelde, deels ook tussen Roosendaalse Beek en Kleine Aa of Weerijs. De streek waar de oude cultuurgronden van Wuustwezel, Brecht en Loenhout liggen, wordt gekenmerkt door een veelheid van beekjes. Ervaring van elders wijst uit dat dit tot in de middeleeuwen bosgebieden waren. Helemaal in het noorden komt op de kaart nog net een randje voor van het bekenloze gebied rond het grote (en inmiddels geheel opgeruimde) veengebied dat zich van Wuustwezel tot in Etten en Rucphen uitstrekte. Geheel in het zuidwesten zien we nog net het hoogste gedeelte van de rand van het Pleistoceen tegen het Holoceen, dat is hier het middeleeuwse ontgonnen deel van de hellingsvlakte naar de Antwerpse Polders.

In de zone Moerken - E10-put bevindt zich een cuesta-achtig talud, waarvan de steile zijde afloopt naar een moerassige heide. Verspreid over het Groot Schietveld bevinden zich ook een aantal antropogene lagere en hogere taluds (gunstig voor reptielen), afkomstig van een verdwenen spoorlijn, graafwerken van brandgrachten, E10-put (steilranden voor kolonie oeverzwaluwen in jaren 1970 en 1980), aanleg schietstanden en tribunes of wegen, en dergelijke. In het centrale gebied waar de schietzone nog goed herkenbaar is, zitten een aantal depressies die het ontstaan gaven aan vennen en plassen.

Op de vroegpleistocene ondergrond is in de laatste ijstijd een dekzandmantel afgezet. Vormen in dit dekzand, zoals duinen, ruggen en vlaktes bepalen in belangrijke mate het landschap nader. Het Groot Schietveld ligt grotendeels in een uitloper van een groot gebied dat als een duinenlandschap kan worden getypeerd. Uit de gedetailleerde bodemkaart, de oude geologische kaart en oude topografische kaarten blijkt de aanwezigheid van meer uitgesproken stuifduincomplexen. In het Groot Schietveld komen tal van kleine duinruggen en duintjes voor, vaak in samenhang met vennetjes: uitblazingslaagten met het uitgeblazen zand op een hoop ernaast. In het dal van de Weerijs en de Kleine Beek evenals verspreid over het gebied komt nog veen voor.

Het is een dekzandlandschap met stuifduinen. Het noordoosten van het Groot Schietveld strekt tot in deze zone. In het oosten, onder andere in het centrale gebied van Brecht, treffen we een schorrelandschap aan. Daar bepaalt de kleiondergrond in belangrijke mate de vormen in het landschap. Het Groot Schietveld raakt daar net aan.

Cultuurhistorie

Het Groot Schietveld maakt deel uit van de Noorderkempen, meer bepaald van het westelijk duinlandschap (Voorkempen of Kempen van Brasschaat). Het Groot Schietveld behoort tot het oude ontginningsgebied van Brecht, bekken van de A-Weerijs. Na de middeleeuwse veenontginningen, waarbij nutriëntarme zandlagen aan de oppervlakte kwamen, ontstond hier een uitgestrekt landschap van stuifduinen, heiden, vennen, beekdalen en plaggengronden. In de omgeving van de dorpen waren enkele akkers aanwezig en in de beekvalleien bevonden zich hooilanden. Oude stelsels van greppels (en walletjes) voor ontwatering uit de 19de eeuw of vroeger zijn plaatselijk in het Groot Schietveld nog goed zichtbaar.

Een tweede ontginningsgolf kwam tot stand in het begin van de 20ste eeuw, waarbij met de steeds grotere beschikbaarheid van meststoffen, de meeste marginale gronden werden omgezet in akkers en weiland. Deze ontginningen vonden hun eindpunt in de grootschalige ruilverkavelingen die uitgevoerd zijn op tussen 1970 en 1980. Het Groot schietveld bleef, dankzij het militaire gebruik, gespaard van de tweede ontginningsgolf, en behield zo min of meer het 19de-eeuwse landschap.

De variatie in reliëf en bodem van het gebied resulteert in een grote verscheidenheid aan vegetatietypen, gaande van vennen en heide tot broekbossen. Deze variatie draagt enerzijds bij tot de natuurwetenschappelijke waarde door het creëren van verschillende biotopen voor fauna en flora. Anderzijds bepaalt de afwisseling van reliëf ook de esthetische waarde van dit uitgestrekte heidegebied. Zo vormt het contrast van het centrale open heidegedeelte met de dichte bosrijke rand een visueel opvallend en aantrekkelijk geheel. Aan de oostzijde gaat het grootschalig landbouwgebied buiten de afbakening, via kleinschaliger landbouwgebied in het gebied, over in dicht bosgebied.

Op basis van het bodemgebruik kunnen vier deelgebieden in het gebied worden onderscheiden: het open heidegebied; het bos; het grasland met historisch gebruik als graas- en hooiweide en de parkdomeinen.

Open heidegebied

Het landschapstype van het Groot Schietveld is het resultaat van een oud landbouwsysteem. De talrijke vennen vormen de sporen van turfwinningen tussen de 14de en de 19de eeuw. Het Groot Schietveld was verdeeld tussen de heerlijkheden Brecht, Loenhout en Wuustwezel. De heer van Wuustwezel gaf in 1440 zijn woeste gronden in gebruik aan zijn onderdanen. De heren van Brecht en Ekeren hebben dat nooit gedaan, alhoewel de heide in Ekeren en Brecht wel degelijk gemeenschappelijk gebruikt werd. Wel hebben heel wat boeren een stuk heide tegen cijns in gebruik genomen, teneinde zich van hei te verzekeren. Veelal werd die cijns betaald in was, was die een product uit de bijenkorven was. Die stukken ingenomen heide dienden afgezet te worden, wat in de heide het beste ging met een wal en een greppel. Dergelijke heiblokken zijn voornamelijk in de omgeving van Marum nog steeds herkenbaar. De landschapsstructuur van het centrale open gedeelte, die we vandaag nog kunnen waarnemen, wijkt nauwelijks af van wat is terug te vinden op de Kabinetskaart van Ferraris uit 1777 en alle volgende historische kaarten, zodat we terecht kunnen spreken van historisch stabiel grondgebruik.

Binnen de dicht beboste omgeving van Brasschaat, Wuustwezel en Brecht, vormt dit open gebied, dat hoofdzakelijk begrensd wordt door bewoning en wegeninfrastructuur, een opvallend ruimtelijk element. Bovendien wordt de natuurwaarde van het Groot Schietveld en omgeving, als grootschalig heidegebeid, ook op Europees niveau van belang geacht.

Op het vlak van de fauna zijn verschillende vogelsoorten (nachtzwaluw, zwarte specht,..) amfibieën (kamsalamander)en vleermuizen(meervleermuis) afhankelijk van het gebied, maar niet in het minst is de laatste levensvatbare populatie adders van Vlaanderen het vermelden waard. De uitgebreide heidevegetatie vormt een uitermate geschikt biotoop voor de naar schatting 600 aanwezige adders.

Het voornaamste en waardevolste complex uit de rubriek wegen is de middeleeuwse route Loenhout – Antwerpen, met zijn vertakkingen in het Groot Schietveld en de oversteek van de Weerijs bij de Nieuwe Brug, voorheen de Marumvoort. Dit laatste punt is nog altijd het centrum van een tweezijdige wegenwaaier. Het is een zeldzaam gegeven dat zo'n wegenbundel nog over een dergelijk grote lengte min of meer compleet in het landschap aanwezig is.

Bossen

Pas op de kaart van Vandermaelen van 1854 zijn de beboste delen langs de westgrens te herkennen. Op de militaire kaart van 1879 is de bebossing terug te vinden zoals we die nu grotendeels op het terrein kunnen herkennen. Rondom het centrale open gedeelte vinden we een bosgordel met voornamelijk grove den (tot 120 jaar oud), loofhout (eik, berk) of gemengde bestanden met ondergroei van bosbes, bochtige smele en of adelaarsvaren. In het noordoostelijk deel bij Marum groeit langs de Kleine Aa ( Weerijsbeek ) voornamelijk beekbegeleidend loofbos (elzenbroek).

Graslanden met een historisch gebruik als graas- of hooiweide

Op de kaart van Vandermaelen van 1854 zijn bovendien voor het eerst de weilanden(beemden) ingetekend langs de Kleine Aa (Weerijsbeek), zoals deze momenteel grotendeels nog te vinden zijn op het terrein. Op het grondgebied Brecht betreft het een blok door landbouwers geëxploiteerde graslanden die zowel volgens de historische kaarten als volgens de biologische waarderingskaarten grotendeels kunnen getypologeerd worden als soortenrijk cultuurgrasland. Op het grondgebied Wuustwezel liggen enkele bospercelen en een aantal diverse onontgonnen soortenrijke graslanden die de overgang vormen tussen de heide en de intensiever gebruikte landbouwgronden (vagen, met onder andere gevlekte orchis, addertong, knolsteenbreek).

Parkdomeinen

Ten noorden van het Groot Schietveld situeren zich een aantal terreinen die landschappelijk nog vele 19de-eeuwse kenmerken vertonen. Zo is Chateau Verellen een voormalige site van een koetsenstopplaats die teruggaat tot de aanleg van de Bredabaan circa 1810-1815. Op deze site stond ook een kasteeltje (Posthof) dat ondertussen is afgebroken, enkel de toegangspoort, de conciërgewoning en stallingen blijven over, maar de omgevende landerijen zijn wel intact gebleven. Er is op het domein ook nog ander bouwkundig erfgoed aanwezig, zoals enkele follies (stal met duiventoren, ijskelder, gloriette).

Het klooster Franciscanessen is op deze plaats gevestigd sinds 1895, maar de aanleg van het domein is duidelijk ouder aangezien de structuur van het park reeds op de militaire kaarten van 1876 duidelijk af te lezen is. Ook de hoeve en het hoofdgebouw zijn op deze kaart reeds aanwezig. Op de kaart van Vandermaelen (1854) is dit volledige terrein nog aangeduid als heide. Op het terrein zijn naast de recentere kloostergebouwen nog een bakstenen kerkgebouw met mooie glasramen, een hoeve, alsook nog verschillende Mariavereringen (beelden, grot) en de kruisweg aanwezig alsook de begraafplaats van de kloosterlingen.