Kliniek Sint-Jozef, op het voormalige kasteeldomein Joos de ter Beerst, met kasteel en park uit 1873-1875. In 1945 ingericht als kliniek voor psychiatrische patiënten, en in de tweede helft van de 20ste eeuw in verschillende fasen uitgebreid.

Historiek

In 1873 starten jonkheer Eugène Joos de ter Beerst en zijn echtgenote Camilla de Mûelenaere met de bouw van een zomerresidentie die in 1875 voor het eerst betrokken wordt, en de aanleg van het omliggende park met koetshuis en hovenierswoning. Een hoeve op deze plaats moet daartoe worden afgebroken. Het opdrachtgevende echtpaar dat de wintermaanden in Elsene doorbrengt, bestendigt daarmee de band met het geboortedorp van de echtgenote, Camilla de Mûelenaere, dochter van Jan de Mûelenaere, oud-burgemeester van Pittem. Haar echtgenoot behoort tot een oude Brugse familie die in de 19de eeuw tot de adelstand verheven wordt. Het kasteel wordt in 1937 door de familie Joos de ter Beerst verlaten en tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikt als rustplaats voor Duitse officieren die lelijk huis houden in het kasteel en park. In 1945 wordt het kasteel, reeds in 1942 door de zusters van Maria van Pittem aangekocht, onder leiding van dokter Van Laere omgevormd tot de "Neurologische Kliniek Sint-Jozef". In 1949-1950 worden langs beide zijden van het kasteel enkele traveeën bijgebouwd naar de plannen van architect Nolf uit Torhout. De kapel wordt vergroot en verfraaid. Een Japans tuintje rechts van het kasteel moet voor de uitbreidingswerken verdwijnen. In 1955 worden onder leiding van dezelfde architect twee haakse vleugels gerealiseerd, waardoor het kasteel de plattegrond krijgt van een langgerekte U. Op het gelijkvloers van de nieuwe linkervleugel bevindt zich een feestzaal. Er komt een nieuwe refter voor de zusters en de kapel wordt uitgebreid. Tussen 1958 en 1960 wordt het park verfraaid. Er wordt een eilandje aangelegd in de vijver achter het kasteel. In 1958 wordt een nieuw aangekocht beeld van Sint-Jozef voor de ingang geplaatst. In 1964 wordt de psychiatrische kliniek met een aanbouw ten zuidoosten vergroot, gerealiseerd naar het plan van architect Tourlamain uit Varsenare. Naast het gebouw van twee verdiepingen onder plat dak, wordt een kapel in moderne stijl, geïnspireerd op een kapel op de wereldtentoonstelling uit 1958 opgetrokken. Vanaf eind 1976 worden de koppen bij elkaar gestoken om een 'Masterplan' op te stellen in functie van een nieuwe uitbreiding van de kliniek, onder leiding van architect F. Van den Heuvel. De bouwwerken gaan in een eerste fase slechts van start in 1988 en duren tot 1990. Tijdens de tweede bouwfase van 1994 worden de gebouwen uit 1964, inclusief de modernistische kapel afgebroken. In de loop van de jaren 1990 worden nog diverse uitbreidingen gemaakt. In 2003-2004 ondergaat het voormalige kasteel een volledige en grondige renovatie. In 2010 worden nieuwe bouwwerkzaamheden gestart.

Beschrijving

Kasteel gebouwd op licht hellend terrein, bestaande uit centraal deel gebouwd in 1873-1875, omgeven door aanbouwen uit 1950 en 1954. Roodbakstenen gebouw waarvan het oudste gedeelte bestaande uit vijf traveeën en twee bouwlagen boven souterrain onder leien mansardedak, geflankeerd door vooruitspringende torens van één travee en drie bouwlagen boven souterrain, onder tentdak met dakvenster. Expressief metselwerk door banden, lisenen, aanzet- en sluitsteenmotieven en omlijsting van de muuropeningen, rondbogig in de eerste bouwlaag, getoogd in de tweede bouwlaag en in de torens. Vernieuwd houtwerk met kleine roedeverdeling. Centraal gebogen bordes uit veldsteen, toegankelijk via trap van negen treden, en afgesloten door ijzeren hekwerk met monogram "JTB" (initialen bouwheer) tussen natuurstenen pijlers. Monogram weerkerend in ander hekwerk, onder meer in de vorstkam en de afsluiting van het bovengaand balkon op uitgelengde witstenen voluutvormige modillons, toegankelijk via drie centrale deurvensters. Centraal drieledig dakvenster onder gebogen gebroken fronton, geflankeerd door twee vernieuwde dakvensters (oorspronkelijk oeils-de-boeuf). Aan weerszijden midden-20ste-eeuwse aanbouwen van vier traveeën en drie bouwlagen boven souterrain, met getoogde muuropeningen, gescheiden door brede lisenen. Vernieuwde natuurstenen plint, natuurstenen cordonlijst en afgeronde dorpels. Dakvenster per travee. Houten geprofileerde kroonlijsten.

Rechts van de toegang staat een beeld van de Heilige Jozef op een hoog bakstenen voetstuk, aangekocht in 1958.

Achtergevel van het oorspronkelijk kasteel van nu zeven traveeën en twee bouwlagen boven souterrain, met getoogde muuropeningen ingevuld met vernieuwd houtwerk. Middenrisaliet van drie travee gekenmerkt door banden en per travee omlijste vensters, op het gelijkvloers bestaande uit deurvensters voorzien van hekwerk in de borstwering. Zeven dakvensters, waaronder centraal dakvenster, voorzien van voluten, pilasters en gebogen gebroken fronton, andere vernieuwd (oorspronkelijk oculi). Flankerende oorspronkelijke volumes van aan weerszijden één travee, gekenmerkt door een omlijsting per travee en hoekpilasters, thans vernieuwd in dezelfde stijl als de aanbouwen van respectievelijk vier (voor-) en vijf (zij-)traveeën op L-vormige plattegrond, en gekenmerkt door traveeverdeling in de vorm van brede lisenen.

Interieur van het oorspronkelijke kasteel grotendeels vernieuwd door inrichting en uitbreiding als kliniek. Grondig gewijzigde indeling en circulatie. Ruimtes op de begane grond met deels bewaarde interieuraankleding, onder meer dubbele paneeldeuren, stucplafonds met lijstwerk. Inkomhal met lambrisering uit de jaren 1950, pilasters met Ionische kapitelen. Raadzaal en individuele bureaus met schouwmantels in diverse marmersoorten, paneellambriseringen, parketvloeren.

Bruinbakstenen volumes uit het laatste kwart van de 20ste eeuw, aan zuidzijde van het kasteel. Diverse entiteiten/ paviljoenen van twee bouwlagen in beigebruine bakstenen onder stompe zadeldaken.

Gerenoveerd koetshuis ten zuidwesten van het kasteel, opgetrokken uit rode bakstenen onder vernieuwd dak in bruine mechanische pannen. Gecementeerde plint. Noordgevel getypeerd door drie centrale poorttraveeën met dakkapel, geflankeerd door vooruitspringende volumes onder haakse bedaking. Getoogde muuropeningen met vernieuwd schrijnwerk. Uiterste gedeeltes tussen pilasters, onder puntgevel, met top onderaan afgezoomd door tandfriezen. Centrale poorten en laadluiken in de puntgevels gevat binnen een omlijsting. Laadluik links begeleid van katrol. Zuidgevel gekenmerkt door getoogde muuropeningen en pilasters.

Haaks ten zuiden van het koetshuis bevindt zich een hovenierswoning van één bouwlaag en drie traveeën onder zadeldak in Vlaamse pannen. Verankerde rode baksteenbouw met aflijnende muizentandfries. Licht getoogde muuropeningen met vernieuwd schrijnwerk. Opkamervenster ten oosten. Gecementeerde plint. Van de nabijgelegen moestuin bleef een deel van de ommuring bewaard, getypeerd door verdiepte muurvlakken, pilasters en steunberen. Tuingebouwtje in rode baksteenbouw onder vernieuwd zadeldak, geritmeerd door smalle lisenen.

Ten westen van het kasteel bevindt zich een Lourdesgrot uit bepleisterde natuursteenblokken, gesigneerd "A. GODERIS/ KUNSTBETON/ ARDOOIE", met rechts een nis met Onze-Lieve-Vrouwbeeld en langs beide zijden een trap naar hogergelegen gedeelte. Links in de grot bevindt zich een opening met tegen de wand aangebouwd altaar uit breuksteen en twee balusters. Inscriptie "JHS" en kruisteken, in mozaïekstenen ingewerkt in betonvloer met marmerimitatie. Voorliggende hekwerk boomstampijlers in betonrustiek.

Kapel, gelegen aan het oostelijke uiteinde van de noordelijke dreef naar het kasteel. In 1945 door de Pittemse bevolking gebouwd als dank voor het relatief gespaard blijven van lijden tijdens de oorlog. De kapel, opgedragen aan Onze-Lieve-Vrouw van Vrede, werd ingehuldigd op 11 november 1945. Kapel in bruinrode baksteen onder spits kunstleien zadeldak (nok loodrecht op Ringlaan R. De Paepe), klokkenruitertje met achtzijdige ingesnoerde spits. Puntgevels voor en achter gekenmerkt door schouderstukken, aandak met vlechtingen, aan weerszijden uitlopend in steunberen. Segmentbogige deur, deels beglaasd met houten spijlen, natuurstenen sluitsteen. Rondbogige beeldnis met beeld Heilige Godelieve. Jaartalankers "1945" en kruis in de geveltop. Lager koorgedeelte met driezijdige sluiting. Segmentboogvormige venstertjes in zijmuren en koor.

Interieur. Wanden in baksteen en pleisterwerk, vloer in rode en natuurstenen tegels. Koorgedeelte afgesloten met altaarhekje. Arduinen altaar met beeld Onze-Lieve-Vrouw.

Parkbos met resterende kenmerken van laat 19de-eeuwse aanleg met onder meer zomereik, beuk, bruine beuk, witte paardenkastanje, tamme kastanje, Amerikaanse eik, hulst-, taxus- en rododendronmassieven en onderbegroeiing van sneeuwbes en boerenjasmijn. Kronkelend padenpatroon. Herwerkte niervormige parkvijver aan achterzijde van het kasteel, thans met betonnen beschoeiing en slipway. Rotseilandje uit het einde van de jaren 1950, waarop zwanensculpturen en centrale vaasbekroning, voorheen voorzien van waterspuwende reiger. Restant van folly aan de oever.

Bewaarde ijskelder ten oosten, thans met dichtgemetselde toegangsdeur. Dubbele toegangsdreef uitgevend op Waterstraat, vermoedelijk rond het midden van de 20ste eeuw heraangeplant met plataan.

Parkstructuur recent (2010) herwerkt en uitgebreid met opengemaakte westelijke toegangspartij vanaf Boterstraat.