Parochiekerk, vroeger tevens kloosterkerk van de dalscholieren; afgeschaft onder Jozef II in 1783-84.

Historiek

Het oorspronkelijke bedehuis van Hanswijck, toegewijd aan Sint-Lambertus en Sint-Catharina, behoorde aanvankelijk tot de Sint-Romboutsparochie, vanaf 1255 tot de parochie van Muizen en was gelegen op het gehucht Hanswijck. Omstreeks 988 werd er het miraculeuze Onze-Lieve-Vrouwebeeld reeds vereerd. In 1288 overname van de bediening van de kapel door dalscholieren uit Zoutleeuw, die in 1289 officiële toelating kregen voor de oprichting van een parochie en klooster. In 1381 bouw van een nieuwe kerk.

Tijdens de godsdiensttroebelen, verwoesting gevolgd door totale afbraak (1578) van het kloostercomplex. Eind 16de eeuw aankoop van een eigendom binnen de vesten, namelijk het "Busgietershuis" op het einde van de Hanswijkstraat. In 1631, stichting van een broederschap van Maria-Onbevlekt-Ontvangenis, waarbij ook de aartshertogin Isabella betrokken was. In 1647 bouw van een kleine zaalkerk, ingewijd door de bisschop van Antwerpen op 16 september van hetzelfde jaar; dit gebouwtje werd spoedig te klein bevonden. In 1663 eerstesteenlegging van de huidige kerk door aartsbisschop A. Cruesen.

Barokke kerk naar ontwerp van Lucas Faydherbe, een vermaard en goed beeldhouwer doch weinig onderlegd architect met geringe kennis van constructie. Gewaagd ontwerp: in elkaar gewerkte axiale en radiale kerk. Laatstgenoemde bekroond door een koepel waarvan de druk de stabiliteit van het gebouw in het gedrang bracht. Het oorspronkelijke plan, bekend door twee gravures uit kanunnik P. Croon's "Historie van Onze-Lieve-Vrouw-Van Hanswijck" (1670), was nog grootser opgezet: imposante tweeledige koepel op cirkelvormige plattegrond rustend op slanke zuilen en voorzien van twee tamboeren verlicht door vensters en twee kalotten waarvan de binnenste een cirkelvormige opening vertoonde. Vooral in de opstand werd afgezien van dit oorspronkelijke ontwerp.

Pas tijdens de opbouw die met grote moeilijkheden verliep gaf Faydherbe zich rekenschap van de zwakke constructie. Circa 1670 zakte een kolom in, waarna allerhande versterkingen en wijzigingen volgden. In 1675 opstelling van een contract voor overwelving van het schip. Circa 1677 wenste de prior een bekwamer architect aan te stellen voor het optrekken van de koepel doch Faydherbe protesteerde. Voltooiing van de kerk in 1681; pas in 1854 oprichting van de geveltop door architect Ch. Drossaert naar bestaande gravure van kanunnik P. Croon.

In 1681 oprichting van het inmiddels verdwenen kloosterpand ten westen van de kerk; voorgevel eertijds 1689 gedateerd op een chronogram. In 1783-84 afschaffing van het klooster; bediening van de parochiekerk Onze-Lieve-Vrouw van Hanswijk overgenomen door seculiere geestelijkheid. In 1799 verkoop van de kerk; in de 19de eeuw opnieuw voor de eredienst gebruikt. Klooster deels afgebroken en omgevormd tot brouwerij "Faubourg de Louvain", in de 20ste eeuw ingericht als handelshuis en pastoraal centrum. Tijdens een luchtaanval in 1944 liepen de kerk en het overblijvende gedeelte van het klooster enige beschadiging op. In de periode 1949-1964 kerk en pastorie gerestaureerd onder leiding van architecten P. Rome en S. Van Craen; pastoraal centrum naar ontwerp van E. De Wachter.

Beschrijving

De kerk illustreert op treffende wijze de poging om een Italianiserende barokke vormgeving toe te passen op een traditioneel bouwschema en vertoont een in elkaar gewerkte centrale en longitudinale aanleg wat in de lijn ligt van het ideaal van de barokke kerkinrichting. Noordwaarts georiënteerd gebouw met driebeukig basilicaal schip van drie traveeën waarvan de middenbeuk verder loopt in een cirkelvormige centrale partij onder koepel en eindigt op een koor van twee traveeën met halfronde koorsluiting; de zijbeuken lopen rondom dit centraal gedeelte uit op een zijkapel van twee traveeën. Zeszijdig torentje in oksel van schip en centrale partij. Brede sacristie achter het noordelijke koor.

Parement en versiering van zandsteen, deels vernieuwd, voornamelijk in de voorgevel. Leien bedaking. Hogere middenbeuk onder zadeldak; zijbeuken onder lessenaarsdak doorlopend over het centrale gedeelte en noordpartij; koepel met helmvormige bekroning en torentje onder peervormige spits; koor onder afgesnuit zadeldak.

Voorgevel met typische barokordonnantie in twee registers met superpositie van klassieke orde en bekronend fronton; hier plastisch uitgewerkt doch met louter architectonische elementen zonder overladen versiering, zie type van de Augustijnenkerk te Brussel, 1621, naar ontwerp van architect J. Franquart.

Eerste register van drie traveeën gescheiden van de smallere tweede geleding door middel van een gekornist hoofdgestel; verticale ritmering door pilasters en zeilen. Eerste geleding begrensd door gekoppelde hoekpilasters; centrale travee afgelijnd door gesuperposeerde Dorische en Ionische pilasters en zuilen, die respectievelijk een gebroken en driehoekig fronton schragen. Centraal rondboogportaal in een geprofileerde omlijsting onder druiplijst met voluten waartussen beeld van Onze-Lieve-Vrouw-Onbevlekt-Ontvangen met Kind, kopie van het oorspronkelijke van Lucas Faydherbe.

Zijtravee voorzien van rondboogportaaltje in een geringde omlijsting onder oculus met bekronende buste respectievelijk van Sint-Pieter en Sint-Paulus van de hand van J. Tuerlinckx. Smallere tweede geleding geflankeerd door voluten met siervazen. Groot rondboogvenster met imposten en in de druiplijst opgenomen sluitsteen.

Middenbeuk en koor voorzien van getoogde vensters, vermoedelijk kort na de opbouw gedicht (versteviging en wijziging overwelvingssysteem ten behoeve van de algemene stabiliteit en koepelbouw). Zijbeuken van de centrale aanleg zijkapellen geritmeerd door brede, verankerde steunberen alternerend met rondboogvensters in geprofileerde omlijsting met voluutsluitsteen en over de penanten doorgetrokken druiplijst. Koepel gemarkeerd door hoge ronde trommel verlicht door middel van twaalf hoge korfboogvensters met imposten, sluitsteen en druiplijst en gestut door steunberen welke verder lopen in de klimmende bedaking der omlopende zijbeuken. Vrij logge constructie en moeilijke verhoudingen in algemene volumewerking.

Zeszijdig torentje: rondboogvormige galmgaten in een omlijsting met imposten en sluitsteen; speelse bekroning voorzien van attiek met oculi onder pseudofronton.

Achter het noordelijk koor aanbouw van drie bouwlagen onder twee afgesnuite zadeldaken aansluitend bij die van de zijkapellen, ten noorden onderbroken door een overblijvend stuk dak van het vroegere kloosterpand. Begane grond eertijds ingericht als ziekenkamers, tweede bouwlaag als sacristie en bovenverdieping als "choorst". Traditionele bak- en zansteenbouw aan de Dijlekant voorzien van drie bouwlagen en zes traveeën; zuidzijkant van drie traveeën; bewaarde kruiskozijnen en zandstenen muurbanden ter hoogte van de dorpels.

Interieur

Markante ruimtewerking gecreëerd door de nagestreefde tegenstelling tussen heldere, open koepel en het donkere vrij gedrongen schip. Rondboogvormige scheibogen verfraaid door sluitsteen op zuilen met achtkantige basementen en eierlijstkapiteel. Omlopend hoofdgestel. Schip en koor overwelfd door tongewelf - in plaats van het eerst geplande en hier meer gebruikelijk kruisribgewelf - met casementen (naar ontwerp van J. Lucas Faydherbe), halfronde koepel in koorsluiting; kruisribgewelven in zijbeuken en zijkapellen.

De dominerende ronde koepel rustte op te lichte steunen. Waar de cirkellijn onderbroken werd in lengteas, werd de afstand tussen de zuilen verdubbeld, zodat deze steunen extra belast werden. Verzwaring van de zuilen en plaatsing van trekijzers. De vier portieken met bekronende draperieën en bustes van kerkvaders zijn slechts camouflage van de trekijzers tussen de zuilen.

Brede geprofileerde rondboogvormige scheibogen tussen middenbeuk en koor, alternerend met twee rondboognissen met bas-reliëfs van L. Faydherbe, namelijk "Geboorte van Christus" en "Kruisdraging". Omlopend hoofdgestel. Halfrond koepelgewelf voorzien van twaalf ribben op geringde pilasters met Ionisch kapiteel welke de grote korfboogvensters van de trommel scheiden; omlopende balustrade met postamenten.

Mobilair

Schilderkunst: Heilige Augustinus van Hippo, noordelijk zijaltaar (uit de tweede helft van de 17de eeuw) door L. II Franchoys de Jonge; Aanbidding der herders, zuidelijk zijaltaar (1678), door J. Lepla; Kroning van Onze-Lieve-Vrouw van Hanswijk door Monseigneur Deschamps in 1876 (1925), door J. Bouwaert.

Beeldhouwkunst: Buste van Heilige Augustinus van Hippo en Maria Magdalena, toegeschreven aan L. Fayd'herbe, hout, bekroning van deuromlijsting in het koor (circa 1680); zogenaamde Onze-Lieve-Vrouw van Hanswijck, gepolychromeerd hout, eind 16de eeuw (kopie in kerk); Christus Zaligemaker, albast (16de-eeuws?).

Barokmeubilair: hoofdaltaar, portiekaltaar (vierde kwart 17de eeuw) met bekroning van J.F. Boeckstuyns (1712) en altaartafel en tombe uit de 19de eeuw. Noord- en zuidportiekaltaar (uit de tweede helft van de 17de eeuw?) met altaartafel en tombe uit de 19de eeuw; communiebank, eik, (uit het vierde kwart van de 17de eeuw); preekstoel, eik (1743-46), Th. Verhaegen; drie biechtstoelen, eik (circa 1690), J.F. Boeckstuyns; vierde biechtstoel, eik; (eind 17de eeuw); doksaal met balustrade, eik (uit het vierde kwart van de 17de eeuw); orgelkast, eik (eind 17de eeuw), P. Munick; doopvont, messing (1656), J. De Clerck.