Historiek

Gotische kruisbasiliek, waarvan de toren dateert van 1411 en het schip van 1476. De bouw van de kerk begon vroeger, want er bleef een pauselijke bul bewaard van 1390, waarin aangedrongen wordt op de snellere voltooiing van de kerk en aflaten verleend worden aan ieder die bij de opbouw helpt. De gotische kerk vervangt een romaanse kerk, die waarschijnlijk werd verwoest in 1360 in de strijd om het graafschap Loon; de funderingen van de romaanse toren bleven onder de huidige gotische toren behouden. Het huidige koor en transept vertonen Brabantse invloed en dateren kennelijk uit begin 16de eeuw. Gezien de verdeling van de tienden, was de abdij van Herkenrode verantwoordelijk voor het onderhoud van het kerkschip, de pastoor voor dat van het koor, en de parochiegemeenschap voor dat van de toren. Tussen 1584 en 1586 werd de kerk geplunderd en in brand gestoken door troepen van de prins van Oranje. In 1608 brak de torenspits tijdens een wervelstorm af en viel in de middenbeuk. De ingestorte toren wordt vermeld in een aartsdiakonale visitatie van 1648, waarbij ook genoteerd werd dat het gewelf van het schip gebarsten is; de abdis van Herkenrode wordt nog in 1696 gemaand de gewelven in de oude stijl te laten herstellen; toch is dit in 1711 nog niet gebeurd. De toren schijnt hersteld in het eerste kwart van de 18de eeuw, want in 1726 wordt opnieuw melding gemaakt van de klokken. In 1633 laat pastoor Nicolaes Thielens een sacristie bouwen; zij wordt volledig vernieuwd in 1751. De kerk werd gerestaureerd in 1865 en 1894, laatstgenoemde restauratie onder leiding van architect M. Christiaens (Tongeren); deze restaureerde waarschijnlijk ook het interieur van het koor in 1903. In 1910 werd het schip met twee traveeën verlengd, door de toren in zijn geheel 9,40 m in westelijke richting te verplaatsen, volgens een procedé van A. Morglia en H. Weiss uit Budapest, en naar een ontwerp van H. Martens (Stevoort) en V. Lenertz (Leuven) van 1908; van deze bouwcampagne dateert ook de zuidelijke sacristie. De kerk werd in 1944 zwaar beschadigd door brand bij de aftocht der Duitse troepen, en in 1950 hersteld door architect F. Vandendael (Heverlee), met toevoeging van een noordportaal en aanpassing van de noordelijke sacristie.

De kerk was voorheen omgeven door een ommuurd kerkhof.

Beschrijving

De plattegrond beschrijft een schip van oorspronkelijk drie, thans vijf traveeën, een voorstaande westelijke toren, een transept met vlakke sluiting, een koor van drie rechte traveeën met driezijdige sluiting, een zuidelijk en (recent) noordelijk portaal, en een sacristie aan beide zijden van het koor. De toren is opgetrokken uit mergelsteen, het schip en koor uit baksteen. Het interieur daarentegen is van mergelsteen.

Bakstenen schip onder zadeldak (leien), zijbeuken onder lessenaarsdaken (leien). Duidelijke bouwnaad tussen het recente en het oude gedeelte. Bakstenen plint met hardstenen afzaat over het recente gedeelte, kalksteen over het oude gedeelte. Geprofileerde, mergelstenen kroonlijst onder de dakrand. Steunberen van twee geledingen met hardstenen afwerking. Spitsboogvensters in een geprofileerde mergelstenen omlijsting met negblokken en mergelstenen maaswerk, en een kalk- of hardstenen afzaat; de bovenlichten zijn de typisch Maaslandse vensters waarvan het ondergedeelte blind is en aan de binnenzijde als een imitatie-triforium dient. Portaal onder haaks zadeldak tegen de derde travee der zuidelijke zijde; rondboogportaal met geprofileerde mergelstenen rondboog en imposten, en hardstenen posten; overwelving door middel van een kruisribgewelf; binnenin, twee rechthoekige, gekoppelde deuren in een zware kalkstenen omlijsting met negblokken en kalkstenen tussenstijl; schijnbaar oorspronkelijk, benageld houtwerk met smeedijzeren beslag. Het portaal in de derde travee der noordelijke zijde, eveneens onder haaks zadeldak, dateert van de restauratiecampagne van 1950; het fungeert thans als doopkapel; spitsboogportaal in een geprofileerde, mergelstenen omlijsting met erboven een driehoekige nis met oude, gesculpteerde, mergelstenen sokkel; spitsboogvensters in de zijgevels. Transeptarmen met overhoeks geplaatste steunberen en hoge spitsboogvensters van het hoger beschreven type.

Het koor is voorzien van steunberen van vijf versnijdingen, met kalkstenen sokkel en mergelstenen afwerking; de eerste rechte koortravee is blind; hoge spitsboogvensters van het hoger beschreven type.

Mergelstenen toren in romaans-gotische overgangsstijl. Vijf geledingen, gescheiden door waterlijsten. Breukstenen plint. Overhoeks geplaatste steunberen van drie versnijdingen. De drie onderste geledingen zijn vrijwel blind op een oculus in de onderste geleding en een kleine deur in de derde geleding na, beide in de westelijke gevel; mogelijk recent bolkozijn in de zuidelijke gevel van de tweede geleding. In de bovenste geleding op elke zijde twee spitsboogvensters als galmgaten; in de westelijke gevel zijn de galmgaten rondboogvormig. De ingesnoerde naaldspits (leien) dateert van 1950 en vervangt een lagere, tweeledige spits. Tegen de noordelijke gevel een halfronde traptoren die tot de derde geleding reikt; smalle muurspleten.

Mergelstenen interieur. Overwelving van middenschip, zijbeuken, transeptarmen en rechte koortravee door middel van kruisribgewelven tussen spitsboogvormige gordelbogen; de zijbeuken, het transept en de rechte koortravee hebben een doorlopende topnerf; bepleisterde gewelfkappen; de ribben worden opgevangen door mergelstenen colonnetten met gesculpteerd kapiteel, in de zijbeuken gedragen door licht uitspringende pilasters; straalgewelf boven de koorsluiting. De gewelven van het koor zijn voorzien van muurschilderingen. Imitatie-triforium onder de bovenlichten. Geprofileerde spitsboogarcade tussen middenschip en zijbeuken, op kalkstenen zuilen met waterbladkapiteel. De wanden zijn voorzien van lisenen met spitsboogfriezen en driepasmotieven, in de zijbeuken onderaan van kalksteen en voorzien van een armenbankje.

Mobilair: schilderij "Jezus valt onder het kruis", olieverf op doek (19de eeuw); schilderij "Jezus verschijnt aan de ongelovige Thomas", olieverf op doek, kopie naar P. P. Rubens (19de eeuw); schilderij "Christus op het stro", olieverf op doek, kopie naar P.P. Rubens (18de eeuw); kruisweg, neogotisch, olieverf op doek (tweede helft van de 19de eeuw). Beeld Piëta, gepolychromeerd hout, Limburg (circa 1520); beeld Sint-Christoffel, gepolychromeerde eik, Jan van Steffesweert of atelier (1510-1520); beeld Onze-Lieve-Vrouw met Kind op maansikkel, gepolychromeerd hout, Meester van Elsloo (1520-30); beeld Sint-Laurentius, Meester van Elsloo, gepolychromeerd hout (circa 1520); beeld Sint-Ambrosius (?), gepolychromeerde eik, Meester van Elsloo (circa 1520); beeld Sint-Rochus, gepolychromeerd hout, atelier Meester van Elsloo (circa 1520); beeld Sint-Antonius, gepolychromeerd hout, Luik (circa 1420); beeld "Sint-Anna leert Maria lezen", gepolychromeerd hout (1600-1610).

Sacramentstoren, messing, Maastricht, Aert van Tricht (?), (1490-1500). Hoofdaltaar, neogotisch (20ste eeuw); retabel met voorstellingen uit het leven van Onze-Lieve-Vrouw, gepolychromeerd hout, Antwerps (circa 1525), van eerste helft 18de eeuw tot 1905 opgesteld in de kapel van Veldhoven; neogotisch zuidzijaltaar met Onze-Lieve-Vrouw, dito noordelijk zijaltaar met Sint-Catharina (1894). Preekstoel , kuip thans opgesteld onder de toren, eik, gift van de familie de Bocholtz (tweede helft 17de eeuw). Biechtstoel, eik (midden 17de eeuw); twee neogotische biechtstoelen (1894). Communiebank, nu altaar en tafeltje, eik (eerste helft 18de eeuw). Doopvont in het noordelijke portaal, hardsteen, Maasland (1530-50). Credenstafel, eik (1790-1800). Drie wijwatervaten, hardsteen (15de eeuw).