Het ruime rechthoekige beboomde dorpsplein van Schellebelle, dat minstens bestaat sedert de 17de eeuw, bevindt zich aan de vroegere heerweg Wetteren - Dendermonde. Vanuit de vier pleinh'eken vertrekken oude verbindingswegen en de voetweg Zwanewegel. Op het plein staan een oorlogsmonument en het roephuisje 'Het Kot’.

Historiek

Er zijn meerdere aanwijzingen dat Schellebelle met zijn gunstige ligging aan de Schelde, zoals vele Scheldorpen in Oost-Vlaanderen, wellicht reeds vroeg occupatie kende. In de oude plaatsnaam Bella voor Schellebelle, vermeld in 1155, herkende M. Gysseling een Gallo-Romeins toponiem duidend op een Romeinse militaire versterking. Het aanvankelijk patrocinium van de dorpskerk, de heilige Gorik of Gaugericus, zou een indicatie kunnen zijn voor de middeleeuwse stichting van een eerste bedehuis, mogelijk opklimmend tot de periode 11de-12de eeuw. Tegenover de ingang van de kerk lag voorheen de dreef die leidde naar het omgrachte kasteel van de heren van Schellebelle naast de Schelde, aldus weergegeven op de kaart van het Land van Aalst door Jacques Horenhault van 15(9)6. Na de verwoesting ervan in 1580 werd dit later door de toenmalige dorpsheren de familie Bette heropgericht. Sinds eind 18de eeuw is dit in oorsprong wellicht laatmiddeleeuws kasteel verdwenen.

Ook de aanwezigheid bij het Dorp van een veerpont van minstens in de 13de eeuw pleit voor een oude bewoningskern. Schellebelle beschikte daarbij over een commercieel interessante aanlegplaats (zie toponiem "aard") aan de Schelde. De vroegere Pontweg (tussen Dorp-Hoogstraat) leidt nog steeds van de noordoostelijke hoek van het dorpsplein tot het nog bestaande Scheldeveer naar Aard op de linker Scheldeoever.

Van in de 17de eeuw is het plein in archiefbronnen vermeld als "de plets", "de plaetse" of de "mert". De aanwezigheid van een in oorsprong middeleeuwse dorpskerk tussen het verdwenen kasteel van de lokale heren en het Scheldeveer laten toe te vermoeden dat het aanliggende dorpsplein in oorsprong mogelijk ook tot de (late) middeleeuwen opklimt. In de literatuur wordt door sommige auteurs het plein in verband gebracht met een dries, maar uit archiefbronnen is geen vermelding van deze plaats als dries bekend in de betekenis van gemene weidegrond waar het recht op vrijgeweide gold. De huidige verschijningsvorm als vrij groot beboomd en begraasd dorpsplein met zijdelings ervan ingeplante dorpskerk roept uiteraard visueel wel associaties op met bekende driesen in andere oude dorpscentra.

Minstens van in de 17de eeuw kwam reeds vrij geconcentreerde bebouwing rondom de plaats voor. Uit archiefvermelding blijken daaronder zes met naam bekende hofsteden-herbergen voor te komen, de meeste met brouwerij. Een paar herbergen werden al met naam vermeld van in de 16de eeuw, waaronder herberg De Engel.

Aan de hofstede met brouwerij (17de eeuw) en latere herberg De Zwaan (18de eeuw) ter hoogte van het burgerhuis herinnert nog de naastliggende oude voetweg genaamd Zwanewegel. Met een recht wegtracé tussen Dorp en Herlegemstraat al op 17de-eeuwse cartografische bronnen weergegeven is de voetweg een typisch restant van de vroeger talrijker bestaande voet- en kerkwegels op het platteland en een typisch element van landelijke lokale wegverbindingen voornamelijk in de dorpskern.

De lokale overheid bezat haar zetel aan het plein in het vierschaarhuis of wethuis, die zoals het latere gemeentehuis ondergebracht was in een herberg. In 1897 kocht het gemeentebestuur van Schellebelle een voormalige herenwoning aan voor de bouw van het gemeentehuis gelegen aan de oostelijke pleinzijde. Nu is het in gebruik als dienstencentrum met politiekantoor en bibliotheek van de parochie Sint-Jans-Onthoofding.

Het dorpsplein was voorheen ruim voorzien in verblijfsaccommodatie noodzakelijk in verband met de bekende en belangrijke jaarmarkt en paardenmarkt die hier al in de 17de eeuw een grote vermaardheid bezaten (A. Sanderus maakt er melding van) en dus wellicht al veel vroeger hun oorsprong kenden. Sedert 1609 had hier tevens op dinsdag een weekmarkt plaats. De zogenaamde ‘Potjesmarkt’, als lokaal gebruik van potjesverkoop gekoppeld aan de jaarmarkt van Schellebelle, kende ook een oude traditie en grote aantrekking. Het volks aardewerk dat er laatst als kinderspeelgoed werd verkocht zijn gezochte verzamelobjecten geworden. Sedert 1952 werd het typisch miniatuuraardewerk opnieuw in productie gebracht en wordt het tijdens het traditionele jaarlijkse gemeentefeest en kermis genaamd ‘Potjesmarkt’ opnieuw op de oude marktplaats te koop aangeboden.

Beschrijving

De dorpsplaats van Schellebelle bezat minstens sedert de 17de eeuw zijn huidige omvang en configuratie van een ruim en onregelmatig rechthoekig beboomd plein met wegen die vanuit de vier hoeken aanzetten. De verkeersweg Wetteren - Dendermonde doorloopt het plein diagonaal van west naar oost en verdeelt het in twee driehoekige grasvelden met boomaanplantingen. Uit vergelijking met diverse cartografische voorstellingen van opeenvolgende eeuwen (1658, 1709, 1770-1778, 1826) blijkt het huidige plein deze vroegere aanleg steeds te hebben bewaard. Voor de Eerste Wereldoorlog was de dorpsplaats beplant met notelaars. Deze werden door de Duitse bezetters geveld. De olmen die ze vervingen werden wegens de olmenziekte later vervangen door platanen. In 1972 werden twee bomenrijen met Amerikaanse eiken (Quercus rubra) aangeplant die de Provinciale baan afboorden. Aan de zuidzijde van de dorpsplaats bleef een rij platanen behouden. De driehoekige grasvelden in combinatie met de bomenrijen zijn ruimtelijk visueel sterk bepalende aanplantingen voor het dorpsplein.

In de literatuur wordt verwezen naar de aanwezigheid van een grote linde als dorpsboom centraal op de markt sinds de middeleeuwen, te Schellebelle bijgenaamd ‘de Stenen Linde’. Er zijn ook cartografische afbeeldingen van bekend met voorstelling (1648 en later) van een bank rondom de stam waaraan hij zijn specifieke naam zou ontlenen. De aanplanting van dergelijke boom in het centrum van een nederzetting kent een zeer oude traditie. Dergelijke centrale dorpsboom of marktboom vervulde dan ook een belangrijke rol in het sociaal en cultureel gemeenschapsleven van de dorpsbewoners. Met de fusie van Schellebelle met Wichelen (1977) werd opnieuw centraal een linde aangeplant memorerend aan de vroegere dorpslinde en refererend aan de historische eigenheid van het marktplein. Als dorpsboom bezit hij ook een symboolwaarde voor de hoofdplaats van de vroeger zelfstandige gemeente Schellebelle.

Traditioneel was het dorpsplein primordiaal ook de ontmoetingsplaats voor de lokale bevolking. Het was de uitgelezen locatie voor feestelijkheden, kermissen of ander volksvermaak en andere activiteiten of manifestaties die de dorpsgemeenschap bijeen brachten. Zo zou tot 1920 nog de gaaipers of staande wip van de schuttersvereniging Sint-Sebastiaansgilde op de markt hebben gestaan.

Aan dit plein met publieke functie was naar traditie enerzijds het kerkelijke gezag gevestigd (de parochiekerk Sint-Jan Onthoofding en pastorie staan hier bij elkaar aan de noordwesthoek) en zetelde ook het wereldlijk gezag (het vroeger gemeentehuis bevindt zich aan de oostelijke pleinzijde).

Op het dorpsplein was voorheen, gewoonlijk voor of nabij de kerk, een roepplaats waar na de zondagse kerkdienst officiële, notariële en particuliere berichten door openbare uitroeping werden bekendgemaakt. Schellebelle bewaart op het plein ter hoogte van de kerk een specifieke historische constructie voor de wettelijk opgelegde afkondiging van algemene en lokale verordeningen. Het betreft een roephuisje met roeptribune dat te Schellebelle in de volksmond als ‘Het Kot’ bekend staat. Het betreft hier een betekenisvol rechtshistorisch materieel relict binnen een context die zijn oorspronkelijk landelijk karakter behield. Volgens cartografische bronnen zou op het Dorp wellicht ook een schandpaal hebben gestaan, nog een element dat kaderde binnen de vroegere rechtsgebruiken op dergelijke locatie. Het is mogelijk dat ‘Het Kot’ ook een functie bezat gekoppeld aan het gebruik van het plein als marktplaats.

Het oorlogsmonument bij de nieuwe dorpslinde staat op hetzelfde driehoekig grasperk ten noorden van de provinciale rijweg. Naar verspreid gebruik werd het oorlogsmonument ingeplant ongeveer midden op de hoofdplaats tussen de parochiekerk en het vroeger gemeentehuis. Het opvallend herdenkingsteken geplaatst in 1923 is opgedragen aan de gesneuvelde soldaten en burgerlijke slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog en gedenkt ook de oorlogsslachtoffers van de Tweede Wereldoorlog.