Geprangd tussen de Ring (R0) en de Singel in Berchem ligt een klein natuurgebied dat in oorsprong een restant van de 19de-eeuwse Grote Omwalling van de militaire vesting Antwerpen is. Een fragment van de wallen, gracht en een kazemat is er bewaard gebleven.

Ontstaan van de Grote Omwalling (1859)

In 1859 kreeg Antwerpen een nieuwe omwalling. De afbraak van de eeuwenoude Spaanse omwalling moest ruimte geven aan de snelle groei van de stad. De nieuwe omwalling omsloot ook een deel van de haven, Berchem en Borgerhout, zodat voortaan ook de bestaande haven en stadsuitbreiding binnen de vesting lagen. De nieuwe stedelijke ruimte bedroeg nu 1630 ha ten opzichte van de 330 ha binnen de oude omwalling, een aanzienlijke terreinwinst. De wal liep over een lengte van 13 km.

In de periode 1859-1865 werd Antwerpen versneld uitgebouwd tot een militaire vesting voor het hele land. De regering had de stad tot ‘nationaal reduit’ uitgeroepen, het laatste toevluchtsoord voor koning, leger en regering, van waaruit de verdediging van het land werd georganiseerd in geval van een buitenlandse aanval. Daarom moest de stad worden versterkt met een gordel van forten en overstromingsgebieden die Antwerpen buiten het schietbereik van de toenmalige artillerie moest houden. Dichter bij de stad lag een tweede verdedigingslinie: de Grote Omwalling. Vijf jaar lang werd aan de vesting gebouwd. Het was een huzarenstuk om op die korte tijd een werk van die omvang te realiseren met de middelen van toen.

Samenstelling

De omwalling van 1859 bestond uit twee delen. Het noordelijke deel was minder zwaar uitgebouwd omdat die door inundatiegebieden werd omgeven. Het zuidelijke deel kon in geval van oorlog wel rechtstreeks door landtroepen worden benaderd. Daarom was de wal daar versterkt met zeven stevig uitgebouwde caponnières, grote bomvrije lokale en kazernes. De aarden wal torende ruim 9,5m boven het maaiveld uit, met een borstwering van 5,5m dik en een walgang van 13,8m breedte (Militaire Spectator 1865). De breedte van de hoofdgracht varieerde van 45 tot 70m. De hele constructie van borstwering, walgang, gracht had een doorsnede van om en bij de 230m, terwijl de versterkingen met lunetten een diepte van 820m en de versterkingen met ravelijnen een diepte van 515m bereikten. Om in vredestijd de circulatie in en uit de stad niet teveel te hinderen werd de omwalling door monumentale poorten onderbroken.

Afbraak van de Grote Omwalling (1963)

Hoewel de Grote Omwalling al in 1906 was gedeclasseerd duurde het nog tot 1963 vooraleer die volledig werd gesloopt en naar Ring rond Antwerpen omgevormd. De sloop gebeurde in fasen. Eerst kwamen er verbindingswegen die doorgangen door de wallen maakten. Vervolgens sloopte men de monumentale poorten in de wallen (1920-1940). Vanaf 1963 is de Grote omwalling gebruikt om de Ring, een nieuwe verkeersader rond Antwerpen, aan te leggen. De discussies over waar deze ringweg moest komen, dateerden al van de jaren 1940.

Fragmenten

Hier en daar zijn kleine fragmenten van de omwalling toch bewaard: vooral uitstekende gedeeltes zoals ravelijnen of lunetten. Eén van de zeldzame restanten is het stukje omwalling bij de vroegere Berchemsepoort. Het bestaat uit een fragment van de wal met daaronder een kazemat en een flankerende gracht. De wal is op het terrein duidelijk herkenbaar aan zijn hogere ligging (5m) en lang gestrekte vorm. De wal vormde de scheiding tussen twee grachten: de hoofdgracht (dichtst bij de stad) en de voorgracht (weg van de stad). Een fragment van de hoofdgracht is hier bewaard, de voorgracht is gedempt. De breedte van de hoofdgracht bedroeg hier een 60-tal meter, wat nu nog overeenstemt met de breedte van de plas. De kazemat bevindt zich onder de wal, precies op de locatie waar de voorgracht op de hoofdgracht aansloot. De muur dicht bij de kazemat diende waarschijnlijk als kaaimuur op de verbinding tussen hoofd- en voorgracht. Deze site is nu beter bekend als natuurgebied Wolvenberg.

Een tweede fragment is een restant van het lunet bij de Berchemsepoort. Enkel het meest vooruitspringende gedeelte is bewaard gebleven. Het bestaat uit een gracht, talud en opgehoogd terrein tussen de driehoekig gevormde gracht. Oorspronkelijk bevond zich daar een halfronde binnenplaats, een gebouw onder een wal en borstweringen. Van de oorspronkelijke walorganisatie is niets meer te zien. Die is na 1959 gedempt, afgegraven of onder een laag aarde gestort (Wederopbouwkaarten). De resten van de vroegere Grote Omwalling zijn nu opgenomen in het gemeentelijk park Brilschans. De naam van het parkje is (verkeerd) afgeleid van lunet, naar het Franse bril (lunettes).