Domein rond een L-vormig waterkasteel, gebouwd als 'huis van plaisantie' rond 1600 bij een watermolen met een historisch tuinperceel van 2 hectare. Het kasteel met koetshuis werd herbouwd rond 1750 en renaissancistisch gerestaureerd in 1928-1932 onder leiding van architect Paul Saintenoy. Toen werd ook de tuin historiserend heraangelegd overeenkomstig een 18de-eeuwse figuratieve kaart; monumentale onderaardse kelder met graatgewelf uit 1836 in het sterrenbos. De huidige molen dateert uit de 19de eeuw.

Historiek

Het kasteel werd reeds vermeld in de 15de eeuw en de watermolen wordt sinds de 15de eeuw vermeld als eigendom van de heren van Capelle. Het kasteel kende verschillende eigenaars en werd in de jaren 1580 verwoest tijdens de godsdienstoorlogen. In 1587 werd het goed verkocht aan Lodewijk Verreycke, diplomaat en eerste secretaris van Filips II. Hij liet de verwoeste watermolen waarschijnlijk herstellen in 1588. Verreycke liet ook het kasteel herbouwen rond 1596 en 1606, af te leiden uit de ankers op de westelijke vleugel.

In 1695 werd het kasteel verwoest en geplunderd door de troepen van Lodewijk XIV. Het goed blijft in handen van de familie Verreycke tot 1754. In de jaren 1750 werd het kasteel verbouwd, waarschijnlijk al door de nieuwe eigenaar, Joseph-Adrien Anne, die het kasteel in 1754 aankocht (tot 1858). De gebouwen werden aangepast aan de smaak van de tijd en de kruiskozijnen werden toen vervangen door de huidige hoge muuropeningen. Eveneens werden de dienstvleugels ten noorden afgebroken zodat het huidige L-vormige grondplan ontstond, die voorkomt vanaf de Ferrariskaart (circa 1771-1775). In 1794 werd het kasteel nogmaals geplunderd.

De huidige configuratie van het kasteel kwam al voor op het primitief kadaster (circa 1823). Nadien werden er geen wijzigingen meer geregistreerd aan het grondplan. De watermolen komt eveneens in zijn huidige configuratie al voor op het primitief kadaster.

Vanaf de 19de eeuw werd het kasteel door erfenis eigendom van de families Villers-Masbourg (1824), Huysman d’Honssem, de Nieulant, ’T Serclaes de Norderwyck en ten slotte in 1910 van de Ghellinck-Vaernewyck. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was het kasteel een onderkomen voor vluchtelingen uit West-Vlaanderen en leed het schade door de ontploffing van een zeppelin op het vliegveld van Zellik. Een eerste voorstel tot bescherming van het kasteel kwam er al in 1928 op initiatief van de "Touring-Club de Belgique". In het verslag van briefwisselend lid, J.-B. Siebenale, van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen, wordt verwezen naar de vervallen toestand van het kasteel ten gevolge van de oorlog. Marc de Ghellinck, de toenmalige eigenaar, wou het kasteel voorzien van modern comfort en startte met de restauratie van het kasteel in samenspraak met architect Paul Saintenoy (1862-1952). De restauratie vond plaats tussen 1928 en 1933. Men wou het kasteel herstellen in Vlaamserenaissance-stijl en herinrichten. Architect Leo van Bever was verantwoordelijk voor de buitenrestauratie, Paul Saintenoy voor de binnenrestauratie. De witte pleisterlaag uit de 18de of 19de eeuw werd van de gevels verwijderd, zodat de gebouwen terug hun bak- en zandstenen uitzicht kregen. In het interieur werd onder andere de hoofdtrap in empirestijl vervangen door een trap waarvoor 17de-eeuwse balustrades werden gebruikt en een aantal schouwen werden terug blootgelegd. Verder veranderde er ook een aantal ruimtes van functie en werden er kleinere kamers tot een grote eetzaal omgevormd. In de donjon werd de bepleistering van de ontvangstzaal op de gelijkvloerse verdieping met gewelf verwijderd zodat de natuursteen opnieuw bloot kwam te liggen. Het huidige uitzicht van het kasteel is nog steeds het resultaat van deze restauraties. Hierna gebeurden er geen grote aanpassingen meer aan het kasteel en het bijhorende domein.

Op 1 mei 1944 stortte er een Amerikaanse bommenwerper neer op het domein ten oosten van het kasteel, de resten hiervan werden in 2001 opgegraven door de Belgian Aviation History Association (BAHA). Over het domein Nieuwermolen en zijn kasteel is over het algemeen weinig bekend, een grondig onderzoek zou hier op zijn plaats zijn.

Kasteel

Omgracht kasteel op L-vormige plattegrond in traditionele bak- en zandsteenstijl, een typisch 'huis van plaisantie' uit die tijd. De westvleugel omvat centraal een donjon met links hiervan een toegang tot het binnenplein en een koetshuis en links van de donjon de woonvleugel. Haaks hierop staat een tweede woonvleugel en in het verlengde hiervan bevindt zich een lagere dienstvleugel. Het kasteel is bereikbaar via twee toegangen over het water. Een in het westen gelegen aarden dijk leidt naast de donjon naar het binnenplein. In het zuiden leidt een bruggetje naar de grote hal van het kasteel. Deze verankerde bak- en zandstenen brug bestaat uit twee gedrukte rondbogen en wordt afgesloten met een ijzeren hekken aan de tuinzijde. De twee grote verankerde vleugels hebben elk twee bouwlagen op een natuurstenen sokkel onder leien zadeldaken met dakkapellen en zijn gevat tussen trapgevels. Gebruik van witte Balegemse zandsteen voor de sokkel, hoekblokken, speklagen, negblokken, waterlijsten, trapgevels en poortomlijsting. Overwegend 18de-eeuwse rechthoekige muuropeningen met geprofileerde negblokken en hardstenen lateien en lekdrempels. Op oude prentkaarten zijn er nog luiken te zien, deze zijn alle verdwenen. Op de eerste verdieping in een klein stukje achtergevel dat zichtbaar is van de westelijke vleugel van 1606 (zuidzijde) is er nog een dichtgemetseld kruisvenster zichtbaar.

Westvleugel

De westvleugel bestaat uit een centrale donjon met links aansluitend poortgebouw en later aangebouwd koetshuis (zie bouwnaad en vereenvoudigd uitzicht) en rechts een woongedeelte. De donjon heeft drie en halve verdiepingen onder leien torenhelm bekroond met een naaldspits. De donjon zou teruggaan tot de 15de eeuw, behalve de bovenste verdieping die van latere datum is. Er is geen kelder aanwezig wat er op kan wijzen dat het ging om een poortdonjon (volgens Doperé en Ubregts). Op een oude foto van vóór de restauratie van 1928-1933 zien we dat aan de binnenplaatszijde nog een rondboogpoort aanwezig was, waarschijnlijk een restant van de doorgang. De donjon werd waarschijnlijk bij de bouw tussen 1596 en 1606 aangepast onder andere door het afsluiten van de voormalige poortdoorgang en het bouwen van een extra verdieping. Op de eerste verdieping heeft de donjon een omlopende waterlijst van zandsteen. Op de bovenste twee verdiepingen zijn er kleinere rechthoekige muuropeningen aanwezig met zandstenen negblokken en een (hardstenen?) latei en lekdrempel. De bovenste muuropening heeft een ontlastingsboog. Aan het binnenplein heeft de donjon lichtgleuven.

Links van de donjon zijn er zes traveeën: drie traveeën van de poortdoorgang en drie traveeën van het koetsthuis. De traveeën van het koetshuis hebben aan de oostzijde drie korfboogvormige muuropeningen met sluitsteen en imposten. Tegen de buitengevel zijn hier geen muuropeningen aangebracht op het gelijkvloers. De muuropeningen op de eerste verdieping hebben ontlastingsbogen in tegenstelling tot de muuropeningen in de andere vleugels. Ook zijn in deze traveeën geen speklagen aanwezig.

De poortdoorgang werd afgezet met hoekblokken wat erop kan wijzen dat het koetshuis later is aangebouwd. De eerste verdieping van de drie poorttraveeën bestaat uit verankerde zandsteen. De poort heeft een zandstenen rondboog omlijsting met bakstenen rollaag. Boven de poort is er een kleine nis met beeld en jaarankers: "1596". De woonvleugel rechts van de donjon heeft zes traveeën en heeft een houten kroonlijst op modillons en jaarankers "ano 1906". De 18de-eeuwse muuropeningen op het gelijkvloers zijn verlaagd ten opzichte van de oorspronkelijke muuropeningen (zie latei). Dit is ook het geval op de gelijkvloerse verdieping van de zuidelijke vleugel. De noordelijke zijgevel telt drie traveeën en werd bij de restauratie heropgebouwd(?). Een foto van 1914 van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium toont hier immers geen trapgevel aanwezig. De zuidelijk zijgevel telt drie traveeën en heeft een dubbele trapgevel, gedateerd door middel van jaarankers: "1606", met centraal een rondboogvormige muuropening met zandstenen omlijsting en sluitsteen en imposten.

Zuidvleugel

De zuidvleugel bestaat uit een woongedeelte met aansluitend ten noorden een dienstvleugel. Het woongedeelte telt vijf traveeën en heeft dezelfde kenmerken als de westelijke vleugel. Toegangsdeur met 18de-eeuwse omlijsting met hardstenen steekboogvormige omlijsting in de eerste travee. Aan de binnengevel een gelijksoortige deur met hierboven een smeedijzeren balustrade met initialen "LA" verwijzend naar Laurent-Marie-Louis Anne, kasteelheer rond 1800. Ontlastingbogen boven de muuropeningen van de gelijkvloerse verdieping. De éénlaagse dienstvleugel heeft verschillende sporen van gewijzigde muuropeningen. Zichtbaar zijn een rondboogvormige deuropening met een arkose stenen omlijsting met sluitsteen en imposten en een aantal kleine rechthoekige vensters met een arkose stenen omlijsting en diefijzers.

Interieur

Het huidige interieur is waarschijnlijk tot stand gekomen tijdens de restauraties door Marc de Ghellinck-Vaernewyck en Paul Saintenoy die het kasteel wilden herstellen in Vlaamse renaissance-stijl, enkel de kapel (eerste verdieping) met rocaille-altaar (18de eeuw) en het salon in Lodewijk XVI-stijl (gelijkvloers rechts naast de donjon) bleven ongemoeid.

Het interieur kon niet bezocht worden. Uit de literatuur en uit foto’s van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium is op te maken dat er nog een aantal schouwen zijn bewaard, waaronder twee laatgotische, beiden opnieuw blootgelegd bij de restauratie rond circa 1930. In de donjon zijn buiten een bewaarde schouw ook nog een kruisgewelf met sluitsteen op het gelijkvloers en een stenen wenteltrap bewaard. De tweede schouw bevond zich volgens Martiny ook in de donjon, maar zou bij de restauratie verplaatst zijn. Er is een houten bordestrap uit de eerste helft van de 18de eeuw, geplaatst bij de restauratie in het interbellum.

Park

Een figuratieve kaart door landmeter Antoon Van Schellen uit 1623 toont het domein van Louis Verreycken niet lang na de aanleg, een constellatie die – op een efemeer 'landschappelijk' intermezzo na – tot op heden bewaard is. Een rechte, 350 meter lange, met bomen afgezoomde dreef leidde vanuit het zuiden naar het kasteel. Tussen de twee grote boomgaardpercelen bij het kasteel verdubbelde hij in breedte en bood ter hoogte van de afslag naar de kasteelpoort plaats aan twee constructies: een paviljoentje of gloriette en iets wat op een staande wip lijkt. De koer tussen de grote vijver en het huidige kasteel was bijna geheel door gebouwen omgeven. Ten zuiden van het kasteelcomplex lag een tuin van een halve hectare, bestaande uit twee omhaagde compartimenten met een padenkruis. Ongetwijfeld ging het om een siertuin, maar de combinatie met groenten en fruit was in die tijd niet ongebruikelijk. Minstens aan de noord- en oostzijde werd hij begrensd door loofgangen, waarschijnlijk latwerk begroeid met klimrozen, kamperfoelie of andere klimplanten. Bij de watermolen lag een moestuin, axiaal verdeeld in twaalf bedden. Er waren drie vijvers, de grote (naast het kasteel) met een eilandje.

De baroktuin

Anderhalve eeuw later, blijkens de Ferrariskaart (1771-1775), waren de boomgaarden verdwenen en een tweede dreef, loodrecht op de oude, mondde uit bij de omhaagde tuin ten zuiden van het kasteel, die tot bijna twee hectare was uitgebreid. De westoost gerichte dreef en de as van de tuin lagen op dezelfde lijn. De Ferrariskaart toont een siertuin van eveneens twee compartimenten, die naast de oude siertuin ook het vroegere boomgaardperceel ten oosten van de oprijlaan omvatte. Een figuratieve kaart uit 1783 geeft een gedetailleerd beeld van de siertuinen rond het kasteel: een compartiment met een padenkruis, een compartiment sterrenbos en – op de koer tussen het kasteel en de grote vijver – een tweede padenkruis met iets wat verdacht veel op barok loofwerk ('parterres de broderie') lijkt. Het kasteelcomplex was in de jaren 1750 gemoderniseerd, waarschijnlijk door Joseph-Adrien Anne, die Nieuwermolen in 1754 had aangekocht. De dienstvleugels langs de oever van de grote vijver werden afgebroken, zodat de binnenplaats naar het noorden toe open kwam te liggen; de kruiskozijnen werden uit de ramen verwijderd.

De oprijlaan – in 1623 nog tussen twee bomenrijen – bestond voortaan uit vier bomenrijen ('allée principale' geflankeerd door 'contre-allées') die eindigden bij de vijver en de afslag naar het kasteel. Het eilandje in de grote vijver was verdwenen, maar in de slotgracht ten zuiden van het kasteel stond een eendenkooi. Een tamme kastanje (Castanea sativa) met bijna 5 meter stamomtrek aan de zuidrand van het sterrenbos is een overblijfsel uit de 18de-eeuwse beplanting. Dit geldt niet voor de monumentale haagbeuk (Carpinus betulus) ten zuiden van het kruispadcompartiment, waarschijnlijk een 19de-eeuwse 'bundelboom' – verschillende bomen in een zelfde plantgat, mettertijd vergroeid tot één stam. De Primitieve kadasterkaart uit 1823 reproduceert grotendeels de terreinindeling van de kaart van 1783. De omheinde tuin, herkenbaar in perceel 33 (1 hectare 78 are groot), wordt in de kadastrale legger als lusthof omschreven. Het kasteeleiland is een schiereiland geworden, via een landengte met het vasteland verbonden. De molenvijver en drie kleinere waterpartijen, samen meer dan 2,5 hectare, werden als lustvijvers geregistreerd. Casimir de Villers-Masbourg, een Naamse edelman, was in 1824 eigenaar geworden dankzij zijn huwelijk op gevorderde leeftijd (59 jaar) met Marie-Thérèse Anne, dochter van de vorige eigenaar. Hij voerde een uitermate behoudsgezind beleid voor een periode waarin talrijke kasteeldomeinen in een landschappelijk kleedje werden gestoken. Toen hij in 1865 op 98-jarige leeftijd kinderloos stierf, zag het domein er nog ongeveer uit als in 1783. Zelfs de vijvers (toch de eerste 'slachtoffers' van de oprukkende 'Engelse' mode) hadden hun strakke contouren behouden. De enige toevoeging onder zijn eigenaarschap is de indrukwekkende polygonale, onderaardse kelder in het sterrenbos, met een centrale pijler, een uitwaaierend graatgewelf en een gedeeltelijk omlopende galerij met steekbogen. Volgens de jaarsteen boven de ingang werd hij in 1836 gebouwd, mogelijk als bewaarkelder voor groenten, want er is geen sas, typisch voor ijskelders.

Landschappelijk intermezzo

Op de stafkaart van 1877 wordt het lusttuinperceel voor een klein gedeelte (tussen dreef en kasteel) in het roze weergegeven, voor het grootste gedeelte in het groen-rood gespikkeld. De roze kleur staat voor een open terrein, hoogstens met bloemencorbeilles of rozenperken; de spikkels voor een gesloten begroeiing met sierstruiken of -bomen. Een in 1866 gebouwd tuinpaviljoen werd dertig jaar later afgebroken en komt op geen enkele van de topografische kaarten voor. Op de volgende stafkaarten – 1891 en vooral 1924 – is toch een zweem van 'landschappelijke' aanleg merkbaar in de vorm van enkele slingerpaden. Aan de westrand van het sterrenbos ligt bovendien een heuveltje beplant met bruine beuken (Fagus sylvatica 'Atropunicea'), vermoedelijk aangeplant rond 1900, getuige van dit landschappelijk intermezzo.

De traditie hersteld

De Villers werd opgevolgd door eigenaars die elders domeinen bezaten die ze waarschijnlijk belang­rijker vonden – onder meer baron Augustin de T'Serclaes de Norderwyck, burgemeester van Noorderwijk (provincie Antwerpen) en kasteelheer aldaar, of Théodore de Nieulant (Kasteel Ter Rijst te Heikruis of Domein Marlier te Sint-Martens-Bodegem). Pas onder de familie de Ghellinck Vaernewyck kon Nieuwermolen op vernieuwde belangstelling van de eigenaars rekenen (in 1910 werd burggraaf Amaury de Ghellinck Vaernewyck de nieuwe eigenaar). Op initiatief van de 'Touring-Club de Belgique' werd in 1928 een voorstel tot bescherming als monument overwogen. In het verslag van J.-B. Siebenaler, 'briefwisselend lid' van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen, wordt gewag gemaakt van de staat van verval waarin het kasteel op dat ogenblik verkeerde. Dit voorstel vormde vermoedelijk de aanzet tot de hierboven beschreven restauratie, maar pas in 1962 kwam het tot een koninklijk besluit van bescherming.

Landschappelijke tuinen en parken waren in 1930 al een paar decennia uit de mode. De revival van historische tuinstijlen en regelmatig-geometrische aanlegmodellen aan het einde van de 19de eeuw – vooral onder impuls van de Franse tuinarchitecten vader (Henri) en zoon (Achille) Duchêne – was al een tijdje over zijn hoogtepunt heen maar, naast de tijdens het interbellum dominerende 'Nouveau jardin pittoresque' en soms gecombineerd ermee, bleef de vraag naar historiserende ontwerpen bestaan. Stond de Vlaamse renaissance model bij de restauratie van het kasteel, dan heeft de kaart van De Deken uit 1783 ongetwijfeld de aanleg van de tuin geïnspireerd. De oude, 350 meter lange oprijlaan werd nieuw leven ingeblazen door de aanplanting van vier rijen zomerlinden (Tilia platyphyllos) en de 18de-eeuwse dwarsdreef werd met bruine beuk beplant (In 1998 gerooid en vervangen door de huidige moeraseiken (Quercus palustris)). In de ruimte ten zuiden van het kasteel werd opnieuw een padenkruis aangelegd, aan de zuidzijde begrensd door een dubbele, uit barokke accolades opgebouwde haagbeukpalissade. Het 'verlandschappelijkte' bosperceel werd opnieuw een sterrenbos; op de binnenplaats werden echter geen broderieparterres meer aangelegd zoals in 1783, maar een ovale grasparterre met een rond stenen waterbekken.

Merkwaardige bomen (Opname 5 juli 2004. Het cijfer in vet geeft de stamomtrek, gemeten op 150 cm hoogte.)

• 8. Amerikaanse amberboom (Liquidambar styraciflua) 363
• 16. tamme kastanje (Castanea sativa) 465
• 17. gewone haagbeuk (Carpinus betulus) 336 – vermoedelijke bundelboom

Deze tekst is een samenvoeging van volgende twee teksten: