Gelegen aan de rechteroever van de Schelde, met een oppervlakte van 634 ha en met 2088 inwoners (01.01.1998).

Ten westen, met de Schelde grenzend aan de provincie West-Vlaanderen (Waarmaarde), ten noorden aan Wortegem-Petegem (Elsegem), ten noordoosten aan Oudenaarde (Melden), ten oosten aan Zulzeke, ten zuiden aan Kwaremont en ten zuidwesten met de Kieverbeek grenzend aan Ruien.

Overwegend goed gedraineerde en vruchtbare zandleembodems op een 15 tot 18 m hoge, evenwijdig met de Schelde lopende rug, waarop het dorpscentrum ligt, en natte aluviale bodems in de respectievelijk ten noordwesten en ten zuidoosten daarvan gelegen vallei van de Schelde en de Molenbeek. De Schelde werd verscheidene malen rechtgetrokken en gekalibreerd. Er zijn vier afgesneden Scheldemeanders. Gronden van een oude Schelde-arm behoorden voordien tot het grondgebied Kerkhove (West-Vlaanderen).

De Romeinse weg van Bavay naar Blicquy richting Kerkhove (West-Vlaanderen), doorkruiste het grondgebied van de gemeente Berchem.

De oudste vermelding van Berchem is Bernis (1119) en later Bernes (1154), naamgeving van Germaanse oorsprong: birnu (beer, modder) en haima (woning).

De Sint-Diederiksabdij (nabij Reims) verkreeg in 1119 het patronaat over Berchem en de daarvan afhankelijke "capella" van Kwaremont. Het patronaat behoorde later toe aan de aartsbisschop van Reims. Ook Ruien behoorde tot de kerkparochie Berchem, en werd in 1737 als onafhankelijke parochie opgericht.

Oorspronkelijk horend tot het graafschap Vlaanderen, kasselrij Land van Aalst. Berchem was een achterleen van het leenhof van het Land tussen Marke en Ronne, die toebehoorde aan de baronnen van Pamele, die het in leen hielden van het feodale Hof van Heinsberg, nabij Aken (Duitsland). Nukerke (Maarkedal) en Melden (Oudenaarde) maakten samen het foncier uit van het Land van tussen Marke en Ronne. De heerlijkheid van Kwaremont, Zulzeke en Ruien was een leen van het leenhof van Berchem. Op Berchem lagen nog andere heerlijkheden, onder andere Ter Donct of Van der Donckt, die pas in de tweede helft van de 18de eeuw in handen kwam van de heer van Berchem, en waarvan nog de vroegere gelijknamige kasteelhoeve uit de 13de tot 16de eeuw rest.

In de dorpskom bevindt zich de parochiekerk Onze-Lieve-Vrouw van de Carmelberg, in kern uit de 13de eeuw. Het hospitaal uit begin 16de eeuw, werd in 1531 bediend door de zusters franciscanessen uit West-Vlaanderen, in 1687 werd het omgevormd tot een meisjesschool, vanaf 1702 werd het bediend door de apostolinnen en in 1862 werd het door brand vernield. Thans bevindt zich daar de gemeentelijke lagere meisjesschool. In 1881 werd daartegenover een nieuw klooster gebouwd (zie Kloosterstraat).

Berchem bezat drie windmolens en een rosmolen, en in de 19de eeuw een aantal suikerbranderijen. Aan de Oudenaardebaan bevindt zich de vroegere ijzergieterij en olieslagerij zogenaamd "Ateliers de Construction et Fonderie Van Coppenholle Frères", in jaren 1880 opgericht door E. Van Coppenholle en gestopt in 1957 (zie Oudenaardebaan). De textielververij "La Moderne" van 1912 staakte zijn activiteiten in 1980 en werd kort daarna afgebroken, Firma "Sofinal" uit Waregem (West-Vlaanderen) startte er een nieuw bedrijf (zie Parklaan). In Brugzavel bevindt zich nog een kettingenfabriekje (zie aldaar).

Circa 1835 werd Berchem in verbinding gesteld met Kerkhove (West-Vlaanderen) door een brug over de Schelde die in 1918 werd vernield en later vervangen.

De verstedelijkte dorpskern met rechtlijnige bebouwing is te situeren aan de Stationsstraat en de Berchemstraat, twee straten die de hoofdassen vormen. De Berchemstraat loopt uit in de Oudenaardebaan die grotendeels het tracé volgt van de oude weg van Gent naar Doornik aan de rechteroever van de Schelde. Qua bebouwing treft men in de dorpskern naast enkele oudere (bedrijfs)gebouwen opklimmend tot de 17de eeuw, vooral heren- en burgerhuizen van twee en drie bouwlagen uit de 19de eeuw. In het noordoosten loopt de Meersestraat, een lange landelijke straat aan de Schelde, verder verlopend op grondgebied Oudenaarde (Melden), en gekenmerkt door aangepaste boerenhuizen en hoeven voornamelijk uit de 19de eeuw met oudere inplanting of kern. Circa 1840 werd de nieuwe steenweg Ronse-Berchem aangelegd, gedeeltelijk zogenaamde Kerkstraat en Stationsstraat met overwegend rechtlijnig tracé noord-zuid verlopend, het vormt een belangrijke verkeersader, en wordt bij de dorpskern voornamelijk gekenmerkt door 19de-eeuwse bebouwing van het stedelijke type.