Het heuvelend reliëf van Kolmont wordt ingesneden door de Fonteinbeek en de Molenbeek of Mombeek. In dit overgangsgebied tussen droog en vochtig Haspengouw wisselen asymmetrische beekvalleien af met vlakke plateaugebieden. Een typisch voorbeeld is de Mombeekvallei. De vallei zelf is asymmetrisch ingesneden. De beek meandert hier nog vrij en herbergt een zekere natuurwaarde. Oostelijk sluit de vallei via een steile helling aan op het plateau richting Piringen. Een diep ingesneden holle weg met kasseiverharding vormt de verbinding naar het plateau. Het landschap biedt een variatie aan gesloten en open zichten. In de valleigebieden komen natte graslanden en ruigten voor, sinds de jaren 1960 met populieren beplant. Vaak bevinden zich daar ook weidepoelen of vijvers. Buiten de beekvalleien lagen voorheen op de hoger gelegen gronden open akkers. Dit verschil in landgebruik is tegenwoordig iets minder uitgesproken, maar is wel nog duidelijk herkenbaar in het landschap. Kenmerkend voor de streek zijn de hoogstamboomgaarden (meestal op hellingen rond de bewoningskernen) en de holle wegen. Kleine landschapselementen zoals hagen, houtkanten en struwelen vullen het geheel aan. De vijver langs de Singelstraat is het restant van het historische vijvercomplex bij de verdwenen watermolen van Haren.

Op het vlak van cultuurhistorie zijn eveneens verschillende, landschapsbepalende elementen aanwezig. In Kolmont bevindt zich een burchtruïne die deel uitmaakte van de versterkingen opgericht ter verdediging van de grenzen van het graafschap Loon op het einde van de 12de eeuw. De ruïne torent boven de omgeving uit, omdat ze boven op een kunstmatig aangelegde heuvel is gebouwd met aan de basis een aarden wal en een gracht. De versterking bestond uit twee delen: een ruime binnenplaats (het neerhof) met in de ommuring een vierkante toren, en de eigenlijke burchthoogte met de donjon. Daartussen bevonden zich aanhankelijkheden en een vierkante woontoren. Hiervan zijn slechts fragmenten bewaard. Tot het midden van de 18de eeuw was de burchtheuvel boomvrij. Een historische boskern breidde nadien stelselmatig uit tot het huidige bos van Kolmont met zijn monumentale zware bomen. Aan de middeleeuwse site van de burcht van Kolmont voegden de toenmalige eigenaars in het midden van de 19de eeuw een kasteel toe. Dit neobarokke gebouw ligt in een ruim park in landschapsstijl met vijver en fontein. De kasteelsite biedt een bijzonder zicht op het landschap in de vallei van de Fonteinbeek.

Verder westwaarts vloeien Fonteinbeek en Mombeek samen en ligt de Herkwinning, genoemd naar de vierkantshoeve met naar verluidt een middeleeuwse oorsprong. De Herkwinning was een belangrijke, voorheen gesloten hoeve, gelegen in het laag, moerassig brongebied van de Mombeek. Het huidige complex bezit een gotische, 16de-eeuwse kern. In de beekvallei ligt heden het natuurgebied dat naar de historische Herkwinning is genoemd.

Ten oosten van Kolmont ligt het kasteel van Rooi dat in kern waarschijnlijk uit de 14de eeuw dateert. Het bestaat uit U-vormig gegroepeerde witgekalkte bakstenen gebouwen met aansluitend een 17de-eeuwse gesloten hoeve en ten zuidwesten een grote vijver. Een dreef verbindt de binnenplaats met de Hasseltsesteenweg, die in 1741 is aangelegd. De hoevegebouwen zijn gegroepeerd rond een rechthoekig, gekasseid erf.

Terwijl de burcht van Kolmont, de Herkwinning en het kasteel van Rooi middeleeuwse wortels hebben, is het kasteel van Burghoven 19de-eeuws van oorsprong. Dit kasteel met hoeve en park is omgeven door hoogstamboomgaarden, die op hun beurt met typische meidoornhagen zijn afgesloten.

De voormalige spoorweg Drieslinter - Tongeren begrenst het gebied in het zuidoosten. Dit oude fruitspoor zorgde voor de aanvoer van fruit en suikerbieten naar de afzetmarkten buiten Haspengouw. De sporen werden in 1970-71 opgebroken, maar de bedding is nog zichtbaar en vormt een groen, lineair element in het landschap. Langs deze oude spoorlijn zijn de stationnetjes van Piringen en Jesseren bewaard gebleven.

Het gebied wordt op esthetisch en recreatief vlak als erg waardevol beschouwd. Daarvoor zorgen de talrijke mooie panorama’s, de historische elementen, de afwisseling tussen open en gesloten zichten en de rust van het gebied. Door de ruilverkaveling Kolmont werd het gebied heringericht, waaronder de aanleg van poelen. Natte hooilanden, struwelen, boomgaarden en hellingbosjes werden behouden, heraangelegd of uitgebreid.

Motivatie van de afbakening

De kern van dit gebied wordt gevormd door de beekvalleien van de Fonteinbeek in het oosten en de Mombeek van zuid naar west. Hier zijn de meest gave delen van de vallei opgenomen. De omgeving is bovendien rijk aan andere erfgoedelementen zoals de unieke burcht van Kolmont, het kasteel van Kolmont, het Rooi, Burghoven en de Herkwinning. De voormalige spoorweg tussen Drieslinter en Tongeren vormt deels de zuidelijke grens van het gebied. Deze spoorweg werd mee opgenomen vanwege zijn erfgoedwaarde als getuige en stimulans van de fruitteelt in deze streek eind 19de eeuw, begin 20ste eeuw. Enkele hoogstamboomgaarden zijn bewaard gebleven zoals bij het kasteel van Burghoven, waar deze ook integraal omringd zijn door meidoornhagen. Ten noorden van de Fontein- en Mombeek leidt een steile helling naar het plateau waar de intensievere landbouw overheerst, waaronder ook laagstamboomgaarden. De grens in het noorden ligt op twee wegen, de Jesserseweg en de Rependelweg. Beide wegen vormen een duidelijke landschappelijke grens. Ten noorden hiervan is het landschap minder gaaf bewaard en vormt het niet langer een geheel met de valleien. Ook bij de Mombeek ter hoogte van Piringen is een deel van het plateau opgenomen, hier is het ensemble van het kasteel van Burghoven met park en omringende boomgaarden integraal opgenomen. Ten zuiden daarvan vormt de Sint-Truidersteenweg een harde grens. In het oosten wordt de zuidelijke grens gevormd door de voormalige spoorweg Sint-Truiden - Tongeren. Het gebied ten zuiden daarvan is vrij eentonig in gebruik als akkerland. De wegen werden verbeterd tijdens de ruilverkaveling, maar het holle karakter van enkele van deze wegen werd daardoor aangetast. Eveneens ten zuiden van de afbakening ligt de burcht van Mulken. Omdat dit relict is omgeven door een grootschalig fruittelersbedrijf bleek het niet wenselijk om het mee op te nemen in de afbakening.