Gelegen aan Grote Markt en Rietstraat. Ten oosten van het marktplein, excentrisch gelegen kerk met omliggend ommuurd kerkhof waarop grafmonumenten uit de 19de eeuw en het eerste kwart van de 20ste eeuw voorkomen en eenvoudige zerken voor oud-strijders.

Historiek

Ondanks de lange bouwgeschiedenis en verschillend materiaalgebruik hebben we te maken met een homogeen gotisch/neogotische, georiënteerde kruisbasiliek. Het koor en transept dateren van 1416, hogere middenbeuk van circa 1525-1540 en de uitbreiding met zijbeuken ca. 1540. Op hetzelfde moment werd het schip verhoogd. In 1594 brand de kerk af, waarna hij uiteindelijk hersteld was in 1613. De vroegere toren met merkwaardige getorseerde spits zoals die te zien is op een archiefdocument in het Rijksmuseum te Amsterdam, zou uit deze periode gedateerd hebben. Deze toren werd in 1760 heropgebouwd door Brusselse architect Tibout (L. Sterckx) of Delvaux (W. Aerts), eertijds met chronogram "CUM DeCore Lapsa resUrgo". Het dossier van het plannenarchief van de provincie bevat een plan van P.J. Taeymans van 1885 voor het bouwen van een bergplaats en een doopkapel aan weerszijden van de toren. Huidig uitzicht is bepaald door de grondige restauratie in de periode 1890-1904 door P. Langerock, gelijk met de bouw van een sacristie, een privé-kapel voor gravin Jeanne de Merode en een grafkapel voor de familie de Merode. Herstellings- en restauratiewerken zijn naar ontwerp van M. Vangenechten in 1976-1979.

Beschrijving

Exterieur

Koor, dwarsbeuk en 19de-eeuwse grafkapel de Merode opgetrokken uit streekeigen ijzerzandsteen kenmerkend voor de Demergotiek; bakstenen schip, toren en koorkapel met decoratief en constructief gebruik van ijzerzandsteen voor plint, kordons, omlijstingen, steigergaten en banden. De kerk heeft een leien bedaking. De plattegrond ontvouwt een ingebouwde vierkante westtoren, driebeukig schip van vier traveeën, vlak afgesloten transept van één travee en koor van drie rechte traveeën met driezijdige sluiting; sacristie ten noorden, koor- en grafkapel ten zuiden. De toren is sober en kent vier geledingen met versneden overhoekse steunberen en een octogonale, ingesnoerde leien naaldspits. Er is een geprofileerde korfboogpoort aanwezig in spitsbogige geprofileerde, ijzerzandstenen omlijsting met blind maaswerk en omlopende waterlijst. Het kent een boogveld met wit zandstenen beeld van Sint-Martinus (geplaatst in 1903), refererend aan de kerkelijke rechten van het Utrechts Sint-Maartenskapittel. Er is een spitsbogig tweelicht aanwezig met witstenen tracering, gekoppelde galmgaten ingeschreven in een spisboognis. Het verankerd schip en lager koor zijn geritmeerd door versneden steunberen en geopend met twee- of drielichtvensters met (neo)gotisch maaswerk onder meer driepas- en visblaasmotieven.

De kleine vrijstaande grafkapel heeft een korfboogdeur in geprofileerde spitsboogomlijsting met wapenschild van de Merode en een puntgevel met hogels en radvensters met maaswerk. De koorkapel of privé-kapel heeft een meer sobere toegang van ijzerzandsteen, dak met ijzeren kroon, sierankers en een omringend ijzeren hek.

Interieur

Bepleisterd en beschilderd interieur met verwerking van ijzerzandsteen voor omlijstingen, zuilen, scheibogen, schalken en gewelfribben. Spitsbogige scheiboogarcade op zuilen met achtzijdige sokkel en lijstkapiteel waarop gekoppelde schalken met kleine vereenvoudigde kapitelen die de ribben opvangen van de kruisribgewelven met bakstenen gewelfvlakken. Analoge, verankerde kruisribgewelven in de zijbeuken, aan gevelzijde opgevangen door halfzuilen. Houten spitstongewelf in transeptarmen voorzien van beschilderde gordelbogen op consoles en analoge nok- en gordingribben. Bepleisterde gewelfvlakken voor de kruisribgewelven van de koortravee en het straalgewelf van de koorsluiting; de ijzerzandstenen ribben vertonen hier de voor de Demergotiek typische teniet lopende profielen overgaand in de koormuren of in de schalken van de apsis; geornamenteerde sluitstenen onder andere het wapenschild van de Merode en afbeelding van Sint-Lambertus.

Mobilair

Beelden uit diverse periodes:

• Gepolychromeerde houten calvarie, uit de tweede helft van de 15de eeuw
• Heilige Donatus van Munstereiffel en Heilige Johannes Nepomucenus (?), uit de tweede helft van de 17de eeuw
• reliëf met Jezus' doop, uit de eerste helft van de 18de eeuw
• Heilige Johannes Evangelist en Heilige Leonardus van Noblac, uit het derde kwart van de 18de eeuw door Somers, en plaasteren beeld van De Hoop, uit de 19de eeuw

Verder:

• Neogotische altaren
• Gesculpteerde eiken communiebank (1690) en eiken preekstoel door G. Moons en F. Jordaens (1752)
• Neoclassicistische biechtstoelen (1844-1845)
• Doopvont met koperen deksel door J.M. Smets (1699)
• Eiken 19de-eeuwse binnendeuren met beeldhouwwerk en 19de-eeuwse glasramen
• Obiitborden van de familie de Merode vanaf 1625
• Grafplaten uit de 16de tot 18de eeuw
• Eiken Broederschapslijst met bekronend Mariamonogram en medaillon van 1771
• Glasramen gesigneerd Stalins en Janssens.

Archeologisch onderzoek en bewaringstoestand

De kerk en het kerkhof werden in de geschiedenis niet archeologisch onderzocht. Momenteel kent de parochiekerk nog steeds zijn oorspronkelijke functie, al worden er ook niet-religieuze activiteiten georganiseerd in de kerk. Het kerkhof is nog steeds aanwezig en in gebruik als het kerkhof van Westerlo.

Bronnen