Vrijstaande kerk met omringend en ommuurd kerkhof; grenst ten noorden aan het dorpsplein.

Historiek

In 1238 droeg de oudst gekende heer, Rogier van den Hout het patronaatsrecht van zijn zogenaamd ecclesiola (herenkerkje), ressorterende onder het bisdom Luik, over aan de Sint-Michielsabdij van Antwerpen; minstens vanaf 1295 (akte met eerstvermelde witheer) en tot 1811 werd de parochiekerk van Minderhout door een witheer bediend.

Volgens bewaarde oorkonden werd dit eerste kerkje in 1448 te klein bevonden; in 1450 sloten de plaatselijke instanties een akkoord om de kerk te verlengen en te verbouwen met een toren aan de westkant; in 1451 verkreeg men van de bisschop van Luik de toelating om de oude kerk af te breken en de nodige renten, cijnsen en pachten te verkopen die het bouwen van een nieuwe kerk mogelijk maakten. Wanneer het nieuwe bedehuis beëindigd werd, is niet duidelijk; wegens de aanhoudende financiële zorgen is een moeizame voltooiing in de loop van de tweede helft van de 15de eeuw - eerste kwart van de 16de eeuw (1517?) te veronderstellen: de grotere muurdikte van het koor, de enigszins andere vormgeving van de spitsboogvensters, de onhandige overgang met de scheimuur tussen koor en schip doen de mening vooropstellen dat het koor het oudste kerkgedeelte is en kort nadien schip met transept en ten slotte de toren voltooid werden.

In de loop der tijd regelmatig onderhouds- en herstellingswerken onder meer gedurende de 80-jarige oorlog (1568-1649) gediend tot schuiloord en berging voor de bevolking, dientengevolge gebeurden ten behoeve van pastoor F.W. van Dijck (1640-1668) aanzienlijke restauratiewerken aan vloer, vensters, toren, muren en meubilair, uitbreidingen of verbouwingen zoals het portaal, de doopkapel en de sacristie, voorts een verrijking met nieuw mobilair en het optrekken van een kerkhofmuur (1662-1663).

De herstellingen of vernieuwingen onder zijn opvolgers beperkten zich voornamelijk tot nieuw meubilair of kunstschatten (zie mobilair).

Tijdens de godsdienstvervolgingen, in 1797-1801, werd besloten binnen de parochie, maar op grondgebied Castelré, een noodkerk in te richten; in het tweede kwart van de 19de eeuw herstellingswerken aan de toren onder meer een nieuwe torenspits. In het vierde kwart van de 19de eeuw en in de 20ste eeuw gestadig (oppervlakkige) herstellingswerken, voornamelijk aan de toren.

Circa 1970 ontstonden plannen voor een nieuwbouw (vergroting); in 1976 besliste het gemeentebestuur tot het restaureren van de inmiddels beschermde parochiekerk; in 1988-1992 restauratiewerken onder leiding van architecten L. Fornoville en R. Van Steenbergen.

Beschrijving

Gebouw in gotische stijl, opklimmend tot de tweede helft van de 15de eeuw - eerste kwart van de 16de eeuw met aanbouwsels uit midden 17de eeuw. Behoort tot de typische zogenaamde Kempische gotiek uit de 15de eeuw - eerste kwart 16de eeuw.

Georiënteerde kruiskerk met westtoren, éénbeukig schip van vier traveeën, lager transept van twee traveeën en koor van drie rechte traveeën met driezijdige sluiting; tegen zuidelijke en noordelijke schipgevel op gelijke hoogte uitbouwen, respectievelijk portaal en doopkapel, recente invulling tussen laatstgenoemde en noordelijk transept; sacristie in zuidelijke kooroksel.

Leien zadeldaken met dakkapellen en smeedijzeren kruisen; scheimuur tussen koor en schip aan noordzijde verankerd en met muurvlechtingen; voornoemde aanbouwen met afgewolfd dak of lessenaarsdak.

Verankerde baksteenbouw met summiere verwerking van zandsteen onder meer in afzaat, kordonvormende lijsten, dek- en boogstenen, hoekblokken, daklijsten.

Vijfledige vierkante westtoren onder ingesnoerde spits met dakkapellen en vergulde windwijzer, gestut door versneden overhoekse steunberen, aan de noordzijde met aanleunende octogonale traptoren onder spits. Onderste geledingen sober en onversierd gelaten: eerste geleding met korfboogdeur in geprofileerde bakstenen omlijsting met zandstenen hoekblokken en lijst van gesinterde steen; tweede geleding met monumentaal spitsbogig drielichtvenster met gemetselde stijlen. Vanaf de derde geleding in een meer decoratieve laatgotische bouwstijl: derde en vierde geleding met blinde (tweedelige) spitsboognissen, al dan niet uitgewerkt met driepasbogen; in de vijfde geleding gekoppelde spitsbogige galmgaten met onderaan een reeks rondboognisjes, bovenaan gevat in een spitsboognis met driepasbogen, gevelbeëindiging met ankers, een boogfriesje (enkel noord- en oostzijde) en steigergaten onder een zandstenen daklijst. De traptoren en steunberen vertonen een gelijkaardige uitwerking, laatstgenoemde ter hoogte van de vijfde geleding uitgewerkt als een overhoekse pinakels.

Gevels van schip en koor geritmeerd door steunberen, eindigend op een muizentand (schip en transept) of op een geprofileerde zandstenen daklijst (koor); transeptgevels met aandak en muurvlechtingen. Het tweede en vierde schiptravee, het derde koortravee, de koorsluiting en de transeptarmen bevatten spitsboogvensters met bakstenen Y-vormige tracering; wel kleine variaties in grootte en in de uitwerking van de dagkanten; middelste venster van de koorsluiting midden 17de eeuw gedicht bij plaatsing van het hoofdaltaar. Sacristie met steunberen, segmentboogvenster in beschilderde bakstenen omlijsting en in oostgevel sporen van gedichte muuropeningen. Portaal en doopkapel met rechthoekige muuropeningen en/of ovale oculus; portaal met geprofileerde bepleisterde daklijst. Herstelde bakstenen kerkhofmuur met ezelsrug, aan oostelijke straatzijde toegangspoort met bakstenen hekpijlers en ijzeren hekken.

Interieur

Bepleisterd en beschilderd interieur. Eénbeukig schip; oorspronkelijk overwelfd met vermoedelijk volledig zichtbare timmering; in de loop der tijd (midden 17de eeuw ?) hersteld, bepleisterd en/of beschilderd; tijdens laatste restauratie gordelbogen en (nok)gordingen gedecapeerd. In schip, noordelijk transept en koor een licht spitsbogig tongewelf met tussen de gordelbogen en gordingen gestucte gewelfvlakken (derde kwart 17de eeuw ?): spiegelboogpanelen in schip en rechthoekige panelen met gepolychromeerde rozetten in koor en noordelijk transept; gordelbogen eindigend op een geprofileerde lijst; schip voorzien van trekankers; in het zuidelijk transept een gelijkaardig uitgewerkt segmentbooggewelf. Tussen schip en koor een rondbogige scheiboog, tussen schip en transeptarmen een spitsbogige scheiboog. Sacristie met tongewelf. Torenportaal van twee geledingen hoog, wanden met blinde boognissen eindigend op een balklaag; de torenmuur heeft aan de schipzijde een spitsboognis en zichtbare verankerde uitkragingen van de steunberen. Orgeltribune uit midden 18de eeuw met houten leuning reikend tot en met eerste schiptravee op twee beklede pilasters. Vloer van grijze en donkerblauwe arduin in het schip en van zwarte en witte marmer in het koor.

Mobilair

Schilderijen: Marteldood van de Heilige Clemens, tweede kwart 17de eeuw, Vlaamse School, gerestaureerd in 1892, 1935; Heilige Familie met engelen en konijnen, eerste helft 17de eeuw, Vlaamse School (F. Wouters, B. Janssens, Lier); Heilige Drievuldigheid aanbeden door een kanunnik van de Sint-Michielsabdij (mogelijk Cornelis Standonc), 1586 (gedateerd), Vlaamse School; Doop van Jezus in de Jordaan, vierde kwart 16de eeuw - eerste kwart 17de eeuw, Vlaamse School; Aanbidding van de herders, eerste helft 17de eeuw, Vlaamse School; Heilige Antonius Abt, 17de eeuw, Vlaamse School.

Beeldhouwwerk: kruisbeeld, eerste helft 18de eeuw, hout en schildpad; twee reliekhouders (hoofdaltaar) in de vorm van een tombe met bustes, 18de eeuw, verzilverd en verguld hout; voornamelijk gepolychromeerde 19de-eeuwse heiligenbeelden; gepolychromeerde kruisweg, circa 1878 door F.E.(?) De Vriendt en M. Van Roy; vóór de kerk (oostzijde), Heilig Hartbeeld, zandsteen, tweede kwart 20ste eeuw, door K. Seuntjens (gesigneerd).

Meubilair: drie barokke portiekaltaren: hoofdaltaar, toegewijd aan Heilige Clemens, aansluitende lambrisering met deuren, tweede kwart 17de eeuw, gemarmerd en beschilderd hout, bekronende beeldengroep, altaartafel bevat nog gedeelten van een ouder gotisch altaar, hersteld en vernieuwd in 1766, 1803 (of 1813 ?) mogelijk door P. Lacosta (?) en in 1886 door J.F. Hoevenaers (zie signatuur); noordelijk zijaltaar, toegewijd aan Onze-Lieve-Vrouw, predella en altaartombe met Mariamonogram, tweede kwart 17de eeuw, gemarmerd en beschilderd hout; zuidelijk zijaltaar, toegewijd aan de Heilige Hubertus, Heilige Antonius en Heilige Gertrudis, predella met beeldennis en altaartombe met wapenschild, twee flankerende beelden, tweede kwart 17de eeuw, gemarmerd en beschilderd hout; eiken preekstoel, circa 1772, door F. Van Ussel; twee eiken biechtstoelen, eerste kwart 19de eeuw, één met recuperatie van mogelijk 17de-eeuwse onderdelen; eiken communiebank, slechts twee uiteinden bewaard, vierde kwart 17de eeuw - eerste kwart 18de eeuw; eiken koorgestoelte (zonder bidbank), tweede kwart 17de eeuw; binnendeur van doopkapel, 1661 (gedateerd), beschilderd en gemarmerd hout; arduinen doopvont, 16de eeuw, koperen deksel; orgel, 1858, door H. Vermeersch (Duffel), meermaals verbouwd onder meer in 1913 door J. Joris, in 1988 gedemonteerd en opgeslagen, restauratiedossier (eerste fase) inmiddels goedgekeurd.

Varia: boven ingang doopkapel gedenkteken van pastoor Eerwaarde Heer Nicolaas Tasse, plaat met opschrift gevat in draperie met geschilderd portret en festoen gehouden door twee engelen, circa 1767, beschilderd hout; hiertegenover gedenkteken van pastoor Eerwaarde Heer H. Van Diependael, plaat met opschrift gevat in draperie met geschilderd portret en festoen, gehouden door twee engelen, circa 1704, beschilderd hout; muurtabernakel met opschrift en wapen van pastoor J.A.L. Delle Faille, circa 1738, beschilderd hout; in koor vier gekleurde glas-in-loodramen met heiligenfiguren, vierde kwart 19de eeuw - eerste kwart 20ste eeuw; tiendenklok, 1661, Onze-Lieve-Vrouwklok, 1825; diverse arduinen grafzerken uit de 16de- 17de eeuw; op het kerkhof arduinen grafmonument van Ed. Jacquemyns met bronzen portretmedaillon en vier reliëfs op de sokkel, met arduinen afsluiting van pilaren waartussen ijzeren hekken, circa 1875, door F. Pauwels (Brussel) en bronzen plaat door P. de Vigne; op een bordes geplaatste arduinen neogotische grafkapel van de familie Matthieu-Wirken, vierde kwart 19de eeuw, door Jos. Van Rompaey (Herentals) met decoratief uitgewerkte voorgevel, laag-reliëfs en gekoppelde rechthoekige en spitsbogige glas-in-loodvenstertjes.