Het imposante gerechtsgebouw werd opgetrokken in 1871-74 in eclectische stijl met neorenaissance-inslag. Het oorspronkelijk ontwerp van L. Baeckelmans werd na diens dood voltooid onder leiding van F. Baeckelmans.

Historiek

Het gerechtsgebouw werd opgetrokken van 1871 tot 1874 in eclectische stijl met neorenaissance-inslag. Het oorspronkelijk ontwerp is van de hand van L. Baeckelmans en werd na diens dood verder voltooid onder leiding van F. Baeckelmans. Silhouet en decoratie is geïnspireerd op het Louvre in Parijs. Vergrotingswerken, namelijk het vergroten van de ruimte door bijbouwen van een derde bouwlaag (zijvleugels en achterzijde) gebeurden in 1911 en in 1923-1933 werd een dakverdieping toegevoegd naar ontwerp van F. en H. Van Dijk.

Beschrijving

De vleugels van drie à vier bouwlagen zijn volgens een rechthoekig grondplan ingeplant rond twee rechthoekige binnenplaatsen waarvan de linker in een recente periode werd overdekt om kantoorruimte in te richten. Het gebouw wordt gekenmerkt door markante uitspringende hoekpaviljoenen en een ingangstravee onder leien tentdak met attiek. Het gebouw heeft mansardedaken met dakvensters onder gebogen fronton. De monumentale hoofdingang aan de kant van de Britselei heeft een portiek onder afgeknot leien koepeldak met attiek. De gevels worden geritmeerd door verspringende lijstgevels van bak- en natuursteen, arduinen sokkel en geblokte begane grond, laatstgenoemde eveneens uitgewerkt als een sokkel voor de bovenverdiepingen. Er zijn horizontaliserende doorlopende puilijst, banden, kordons en daklijst met panelen. De hoekpaviljoenen hebben aflijnende geblokte lisenen en pilasters, hoger opgaande open mezzaninoverdieping met gekoppelde rondbogen op zuiltjes, voluutconsoles onder de daklijst. De segmentboog- en rechthoekige vensters zijn gevat onder een omlopende of gestrekte waterlijst. De vensters van de voorgevel en uitspringende hoektraveeën hebben geriemde omlijsting, deze op tweede verdieping zijn geringd met voluutsleutel en diamantkoppen, op derde verdieping onder gestrekte waterlijst op voluten.

De monumentale hoofdingang met portiek heeft een grote zwaar omlijste rondboog met bewerkte sleutel (zwaard en balans, symbolen van de gerechtigheid) en diamantkoppen op gecanneleerde zuilen met composietkapitelen, boogzwikken eveneens met symbolen van de gerechtigheid, een fries met opschrift 'Gerechtshof', guirlandes, leeuwenkoppen en putti. Een gekorniste kroonlijst met tandlijst bekroond door opengewerkte attiek met topvazen, obelisken en flankerende sfinxen boorden de gevel af. De flankerende pijlers worden bekroond door vier meter hoge bronzen vrouwenfiguren: 'De Wet' door J.F. Deckers en 'De Rechtvaardigheid' door E. De Plyn, beide geplaatst in 1886. De toegang wordt voorzien via een brede steektrap naar een rechthoekige ingangspoort in hardstenen omlijsting onder gestrekte waterlijst op voluten, met bekronend gebogen fronton geflankeerd door twee liggende figuren van Savonièresteen door J.F. Deckers: 'De Kracht' en 'De Voorzichtigheid' en een centraal paneel met opschrift 'Voorzichtig en krachtvol heerschen recht en wet'. Boven de deur en flankerende segmentboogvensters is een grote rondboogvormige glaspartij ingebracht. In de portiek zien we diverse gedenkplaten, onder meer van de eerste steen gelegd op 20 juli 1871.

De ingangstravee aan de Stockmansstraat wordt gekenmerkt door zware aflijnende pilasters, geblokt op begane grond, kroonlijst op klossen en voluten onder gebroken, gebogen fronton met rechthoekig paneel. De penanten zijn uitgewerkt als voluten (tweede bouwlaag) en als driekwartzuiltjes (derde bouwlaag). De hoge rechthoekige deur is gevat in een hardstenen omlijsting onder entablement op voluten. Het paneel draagt schijfmotieven en opschriften.

De ingangstravee aan de Anselmostraat heeft aflijnende geblokte pilasters, eveneens bekronend gebroken, een gebogen fronton en paneel. Er zijn drielichtvensters, op de tweede bouwlaag met geringde driekwartzuilen als penanten, op derde bouwlaag in zware omlijsting met diamantkoppen.

De rechthoekige deuren van de achtergevel (Justitiestraat) zijn gevat in hardstenen omlijstingen onder entablement, op hoekpaviljoenen met bekronend gebroken fronton.

Interieur

Het interieur werd einde 19de eeuw opgesmukt met decoratieve muurschilderingen voornamelijk naar ontwerp van F. Baeckelmans. De zalen van de handelsrechtbank (bovenverdieping) werden versierd in de jaren 1930.

De hoofdingang leidt naar de Wandelzaal met tongewelf, met zware opengewerkte gordelbogen versierd met wapenschilden van de gerechtelijke kantons, opgevangen door gegroefde marmeren zuilen met hoge sokkel en Ionisch kapiteel. De bovenverdieping met omlopende rondbooggalerij heeft ritmerende scheimuren op Ionische pilasters, eerstgenoemde uitgewerkt met neoclassicistisch decor. Het decoratieve schilderwerk in de wandelzaal verdween ten dele bij de vergrotingswerken. De wandelzaal bewaart nog de oorspronkelijke natuurstenen bevloering van grijze marmer. De vier monumentale metalen kandelabers op de tribune getuigen van de oude verlichting, terwijl centraal nog een monumentale ovaalvormige eikenhouten tafel staat. Twee koperen medaillons herinneren aan de bouwmeesters Louis en Frans Baeckelmans.

Uitgevend op de centrale wandelzaal zijn de verschillende zittingzalen met bijhorende raadkamers gegroepeerd. Aan de straatkant zijn de burelen ingericht.

De zittingzalen hebben de gebruikelijke indeling en meubilair van een rechtszaal: vooraan een podium met tafel en zetels voor de rechters, de griffie en het parket. Voorts een balie voor de advocaten achter de banken voor de verdachte en de burgerlijke partij. In de ruimte voor het publiek zijn meestal zitbanken, terwijl achteraan staanplaatsen zijn voorzien. Het meubilair, dat overwegend van eikenhout is, is deels oorspronkelijk, deels bijgemaakt in de loop der jaren. De vorm en inspiratie bleven geënt op de neorenaissancestijl.

Rechts naast de wandelzaal ligt de in 1888-1889 rijk gedecoreerde Assisenzaal met houten lambrisering versierd met panelen, pilastertjes, diamantkoppen en afsluitende fries met trigliefen en schijfmotieven. Er is een rechthoekige deuren in geriemde omlijsting met bekronende pilasters, kroonlijsten en/of gebogen frontons. Het cassettenplafond is bekleed met groene zijde, zware balken op gegroefde consoles, omlopende tandlijsten.

Zoals dat ook reeds traditie was in het ancien régime werden in verschillende rechtszalen gerechtigheidstaferelen aangebracht. Vooral die van de assisenzaal zijn bijzonder groots uitgewerkt. Stadsarchivaris Pieter Génard stelde het iconografisch programma vast; het centraal thema werd dat het gewoonterecht (de costuymen van Antwerpen) het leven en de rechten van de Antwerpse burgers altijd beschermd had. De beste historieschilders kregen de opdracht: Pieter Van der Ouderaa (1841-1915), Juliaan De Vriendt (1842-1933) de directeur van de Koninklijke Academie in Antwerpen en Karel Ooms (1845-1901) een leerling van Nicaise De Keyser.

De twee zittingzalen tegenover de Assisenzaal bewaren nog de oorspronkelijke decoratie naar ontwerp van Baeckelmans. Zaal 6 heeft een lambrisering met imitatiewandtapijtbeschildering met spreuken en wapenschilden; zaal 5 is gelijkaardig van uitwerking en heeft voornamelijk een decoratieve versiering met enkele wapenschilden. De overige zalen zijn eenvoudiger van uitwerking.

Voornamelijk het kabinet van de Procureur bezit een waardevol interieur met een wit-zwartmarmeren schouw in neorenaissancestijl, terwijl de muren afgewerkt zijn met lambriseringen waarin twee bibliotheekkasten.