De benedenloop van de Zwarte Beek vloeit vanaf Meldert (Lummen) in zuidwestelijke richting, om voorbij Zelem (Halen) op te gaan in de vallei van de Demer. Ze vloeit daarmee pas samen nabij Diest. De beek kronkelt hier tussen steeds hogere getuigenheuvels, enkele malen inkrimpend tot een smal lint van hooi- en weilanden, dan weer uitdijend tot een bredere zone, afhankelijk van de ruimte die de heuvels met een substraat van ijzerzandsteen haar laten.

De diestiaan-zandsteenheuvels liggen hier als uitlopers van het Hageland. Het zijn de overblijfselen van een oorspronkelijk massief van tertiaire ouderdom, die zich hebben kunnen handhaven door een beschermende laag. Verantwoordelijk hiervoor is het in de bodem aanwezige glauconiet, dat in een vroeger (sub)tropisch, marien milieu ontstaan is. Het verweringsproduct van glauconiet heet limoniet en heeft de eigenschap om zandkorrels aan elkaar te kitten, zodat stenig grof zand ontstaat. Weer en wind hebben hierdoor minder invloed op deze heuvels.

De Zwarte Beek is nog één van de zeldzame waterlopen die haar natuurlijke meandering behouden heeft. De bodemgebruiken in de vallei worden hier doorgaans broeken genoemd. Het gebied wordt doorsneden door een veelheid aan zijbeken (o.a. de Bakelsbeek) en grachten. Het Zwart Water is één van de kunstmatige afwateringskanalen van de broeken in de Demervallei. Behalve de heuvelruggen komt ten zuiden van de vallei een aantal depressies voor. De Goren bestaan uit een strook lange, smalle vijvers met kleine loofhoutbossen op zandig substraat. Het Gorenbroek is een natte depressie met ruigten, beperkte struwelen en een aantal populierenaanplanten. In het noordelijke gedeelte ervan staan enkele weekendhuisjes. Het halfopen landschap in de vallei wordt thans in grote lijnen bepaald door graasweiden met verspreid liggende hooilanden, ruigten, struwelen, moerassen, broekbossen en een aantal bomenrijen en vijvers. Het bodemgebruik is grotendeels historisch stabiel. Gebruik van de beemden voor hooiproductie is ook hier wellicht blijven doorgaan tot na de Tweede Wereldoorlog. Mogelijk bestond een gedeelte van de broeken uit bevloeide, zogenaamde waterbeemden. ‘s Winters stonden alle broeken langs de beken in de benedenloop van de Zwarte Beek blank.

In stroomafwaartse richting treffen we achtereenvolgens aan: de intensiever gebruikte Lange Beemden, het Bakelsbroek, de Leunen ter hoogte van de spoorlijn Hasselt-Diest en het Rotbroek. De Leunen is wat rest van het ooit veel grotere en botanisch erg gerenommeerde Zelems Moeras. Het is nu een waardevolle valleikern met mooie struwelen, moerassen, broekbossen, plassen en hooilanden. In de buurt lag ook de Oude Schans. Daar waar de vallei begrensd wordt door de ijzerzandsteenheuvels, vinden we voornamelijk akkers, schralere graslanden, heiderelicten en bossen. Noordelijk van Zelem zijn dat naaldhoutbossen, ten zuiden op de Steenberg loofbossen.

Rond het straatdorp Zelem is het landschap aantrekkelijk gevarieerd met prachtige vergezichten over de vallei en landschappelijk waardevolle elementen zoals holle wegen, bomenrijen en houtkanten. Het driehoekige dorpsplein met kiosk wordt omringd door de Sint-Lambertuskerk, het kerkhof, de pastorie, de gemeenteschool, enkele recentere woningen en een schuurtje in vakwerk. Ten zuidoosten ligt het voormalige kartuizerklooster Sint-Jansberg met in de buurt de hoeves Eksterhoek en Oude Pastorij. Het klooster is een indrukwekkend, ommuurd complex te midden van boomgaarden en akkers. Een gekasseide weg leidt naar de huidige ingang, die de noordvleugel in twee delen splitst. Op de kruising van de Kolenberg- en Schomstraat ligt een gaaf geheel van twee 19de-eeuwse huizen en een hoeve, in hun met hagen omringde tuinen. Ten noordwesten staat het zogenaamde Geesthuis, een alleenstaande herenwoning in witgekalkte baksteenbouw in een fraai park met enkele oude bomen. De ligging op een kavel met deels gedempte omgrachting wijst op een oude inplanting. Kasteel Lobos bij de Zwarte Beek bezit een hoeve en een park met enkele merkwaardige bomen en resten van de omgrachting. Het is bereikbaar langs een gekasseide dreef met inrijhek. Ten noordoosten staan nog enkele langgevelhoeves in versteend vakwerk.

Vermeldenswaard zijn tenslotte ook de Sint-Willibrorduskerk en de vroegere pastorie, aan de valleirand in Meldert, van waaruit eveneens een zicht op de vallei mogelijk is.