Het Houthulstbos ligt ten zuiden van de kern van Houthulst. De grenzen vallen samen met de wegen die het Houthulstbos en enkele aansluitende landbouwpercelen omgeven. Het gebied ligt op een uitloper van de rug van Westrozebeke die zich van Westrozebeke over Staden tot Diksmuide uitstrekt. Ook het bedevaartsoord in het aansluitende Rotsebos bij de kern van Houthulst is mee opgenomen.

Het Houthulstbos bevindt zich op een interfluviale kam tussen het bekken van de Blankaart en het bekken van de Ieperlee en het Engelendelft. De rug waarop het ligt, heeft in de ondergrond fijn zand met kleilagen van de formatie van Ieper. De kwartaire laag bestaat uit lemig zand tot zandleem en is niet dik. Op de moeilijk doordringbare fijne zand- en kleilaag vormt zich een stuwwatertafel waardoor de gronden tijdelijk zeer vochtig en nat zijn.

Tijdens de middeleeuwen waren hier gegraven vijvers aanwezig die nu verland zijn. De huidige vijvertjes en waterpartijtjes in het bos zijn waarschijnlijk bomkraters uit de Eerste Wereldoorlog. Aan de noordelijke rand van het bos loopt de Zanddambeek die via de Steenbeek de Blankaartvijver voedt. In het zuiden loopt de Korverbeek naar het Engelendelft (en Ieperlee). Het eigenlijke bos van het militair domein is omgeven door een kleine gracht. Het huidige bos bestaat uit loofbomen in het militair domein (hooghout, middelhout en hakhout), en uit loof- en naaldbomen in het aansluitende deel. Tijdens de Eerste Wereldoorlog vormde dit bos een belangrijk strategisch punt voor de Duitsers. Na de Eerste Wereldoorlog schoot er zo goed als niets meer over van het bos, maar werd het toch opnieuw aangeplant. Ook het Rotsebos, met een omstreeks 1880 opgetrokken Lourdesgrot is toen vernield en na de oorlog terug heropgebouwd en aangevuld met een kapelletjesommegang. Eertijds strekte het Houthulstbos, ook bekend als het Vrijbos, zich uit tussen Diksmuide, Ieper, Roeselare en Torhout. De graven van Vlaanderen beheerden het deel ten noorden van de Korverbeek en de Franse Abdij van Corbie het deel ten zuiden ervan. Verspreid komt nog heidevegetatie voor die een relict vormt van de vegetatie in het voormalige veldgebied. In het huidige bos is de rechtlijnige, geometrische aanleg nog goed herkenbaar met nog enkele dreven. Ook elders in het gebied komen dreefrestanten voor die herinneren aan de Oostenrijkse periode.

Volgens de kabinetskaart van de Ferraris (1770-1778) waren er in het bos zelf slechts enkele grote dreven aanwezig grotendeels overeenkomend met de huidige wegen langs de bosrand. In de omringende landbouwpercelen is de geometrische perceelsvorm bewaard gebleven. Wellicht gaat dit terug op de verkoop van bospercelen in het begin van de 19de eeuw onder Hollands bestuur. De spoorwegtoegang en de verharde wegen in het militair domein dateren van na de Eerste Wereldoorlog, toen dit deel als munitiedepot werd ingericht. Buiten het Kasteel De Groote is er nauwelijks bebouwing aanwezig. Het kasteel zelf heeft een toegangsdreef en de dreven in het bos zelf vertrekken vanuit deze site. In de zuidwestelijke hoek staat de herberg Munneke waar vroeger de verkoop van het hout geregeld werd. In het westen is een Belgische militaire begraafplaats aangelegd in een stervorm. Van de omringende wegen heeft men nog een vrij ongestoord zicht op de bosrand. Langs de wegen komt spaarzame bebouwing voor, waaronder enkele militaire dienstwoningen. Enkele recente gebouwen bij landbouwbedrijven doen afbreuk aan het zicht. Het bos zelf is niet toegankelijk voor publiek wegens het militair gebruik, waarbij onder meer oorlogsmunitie onschadelijk wordt gemaakt. Het historisch permanent karakter van de bebossing maken dat dit bos zeer waardevol is. De oostelijke grens van het gebied komt ongeveer overeen met het boscomplex zoals op de kabinetskaart is aangegeven.

• Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden voor Zijn Koninklijke Hoogheid de Hertog Karel Alexander van Lotharingen, Jozef Jean François de Ferraris, Koninklijke Bibliotheek van België, uitgegeven in 1770-1778, schaal 1:11.520 herleid naar 1:25.000.