Gemeente gelegen in Zandlemig Vlaanderen, sinds 1977 hoofdgemeente van de fusiegemeente. 5.438 inwoners (01.1998) en 2.543 hectare. Voornamelijk land-, tuinbouw-, en woongemeente. Vrij vruchtbare grond onder meer gedraineerd door de Stadenbergbeek, de Stadendreef- of Stadenkasteelbeek, de 's Graveneek- en de Luikebeek. Golvend landschap met heuvels 'Stadenberg', 'Parnassusberg', 'Stampkot'en 'Keiaard'behorend tot de zogenaamd 'Rug van Westrozebeke', die het grondgebied van het noordwesten naar het zuidwesten doorsnijden. Hoogste punt 45 meter ('Stadenberg'), laagste punt 22 meter, kerkdrempel op 25 meter. Van het grote bosareaal op de Ferrariskaart (1770-1778) in het zuiden van Staden, zijn op heden geen resten meer. Sinds 1980, streekmuseum zogenaamd "Het Gebied van Staden" (zie Marktplaats).

Staden wordt doorsneden door de verbindingswegen Brugge-Ieper en Roeselare-Diksmuide. Deze in 1843 geplaveide weg, wordt na de Eerste Wereldoorlog drastisch verbreed en opgenomen in de staatsbaan N57; Brugge-Ieper degradeert tot tweederangsweg. De in 1873 aangelegde spoorlijn Torhout-Ieper is sinds 1950 beperkt tot goederenverkeer, en heden sporadisch nog gebruikt voor de kazerne in Houthulstbos. Ter hoogte van de Walstraat, spoorwegbedding als holle weg; een tunnel met bakstenen fronten doorsnijdt de Stadenberg. De tramlijn Roeselare-Sleihage-Staden - aangelegd in 1911 en afgeschaft in 1951 - reed vanwege de smalle straten gedeeltelijk rondom de dorpskern.

In 1910-1911, vondst van bewerkte vuurstenen op de 'Keiaard', wijzend op een neolitische nederzetting (circa 4500-1700 voor Christus).

Eerste vermelding in 1115 als "Stathen", in 1175 "Staden"; de eerste kerk zou in de 12de of 13de eeuw gebouwd zijn. De voornaamste heerlijkheid, het "Hof van Staden" of het "Hof ter Loo" heeft vanaf eind 14de eeuw dezelfde heer als "Ter Heyde" (Westrozebeke). Foncier oorspronkelijk in het dorpscentrum - in de vallei van de Luike- of Lobeek (naar het "Hof ter Loo") -, vermoedelijk eind 14de eeuw verplaatst naar de vallei tussen 'Stadenberg' en Westrozebeke. Circa 1280 behoort de heerlijkheid toe aan Jan van Gistel, in midden 14de eeuw aan Jan van Moorslede, van eind 14de eeuw tot 1472 aan de heren van Lichtervelde. Onder de heren van Noyelles die in 1472 het "Hof van Staden" via huwelijk verwierven, wordt op het nieuwe foncier een kasteel gebouwd (zie Stadendreef- en Stadenkasteelbeek, Kasteelstraat); oudste vermelding in 1546, in verband met het lezen van missen in de kasteelkapel. In 1648, verkoop van de heerlijkheid aan Claudius de Carnin (zie de Carninstraat). Onder de Franse bezetting van het Westkwartier, verheft Lodewijk XIV de heerlijkheid van Jan de Carnin tot "Graafschap van Carnin en Staden" (1712). Het "Hof van Staden" was voor heffing van belastingen afhankelijk van de zaal van Ieper, in verband met rechtspraak echter van het Brugse Vrije. Het wethuis was de herberg en brouwerij zogenaamd "Staden Dreve", aan de huidige Ieperstraat, en enigszins van de dorpskern verwijderd. Tevens een aantal kleinere heerlijkheden - onder meer "Cortenem", Hagebucx", "Vellenaere" en "Westquaetackerwalle" - en enclaves van "Paussche" en "Vyversche" onder het Brugse Vrije.

Het patronaat van de kerk wordt in 1149 door de bisschop van Doornik aan de kanunniken van zijn kathedraal geschonken. De parochie maakt achtereenvolgens deel uit van het bisdom Doornik (tot 1559), het bisdom Brugge (tot 1801), het bisdom Gent (tot 1834) en opnieuw het bisdom Brugge; sinds 1969 dekenij Staden.

De Hervorming woedt te Staden in alle hevigheid. In 1566 wordt het kasteel geplunderd en de kerk in de as gelegd.

Het vooroorlogse dorp vertoont een concentrische aanleg; de voornaamste straten komen uit op de kerk die in 1751 een nieuw koor met gewijzigde oriëntatie naar het westen kreeg. Het omringend kerkhof is sinds 1908 buiten gebruik zie aanleg van nieuwe begraafplaats aan de Carninstraat. In 1848 wordt op de hoek van de huidige Brugge- en Sint-Jansstraat een omwalde hoeve zogenaamd "Craenhilst" met motte afgebroken. Het idee om hier een marktplaats in te richten moet wijken voor de bouw van burgerhuizen. Vooroorlogs dorpsbeeld: voornamelijk bepaald door lintbebouwing met burger- en arbeidershuizen van drie à zes traveeën en één à twee bouwlagen onder pannen zadeldaken (nok parallel aan de straat); eenvoudige bakstenen lijstgevels, soms bepleisterd en/of witbeschilderd.

Als doorgangsdorp is Staden op landbouw en handel gericht. Circa 1870 wordt er, volgens een rapport ingediend bij de "maatschappij van 's Vlaanderens ijzerweg" (mogelijk wordt hier bedoeld "les Chemins de Fer de la Flandre Occidentale" ), vooral handel gedreven in boter en konijnen, vlas, guano, suikerbieten en oliekoeken. In de tweede helft van de 19de eeuw zijn er te Staden, een zestal windmolens, een vijftal brouwerijen (onder meer brouwerij Van Oost, zie Ieperstraat), twee huidenvetterijen, een blekerij en een weverij. De olieslagerij Ch. Ampe groeit vanaf cira1870 uit de zogenaamd "Loomolen", een stenen windmolen; de olieslagerij Debeil-Bonte wordt circa 1865 opgericht en na de Eerste Wereldoorlog, in tegenstelling tot eerst genoemd bedrijf, wederopgebouwd (zie Sint-Jansstraat). In het eerste kwart van de 20ste eeuw, opgang van de cichorei-asten, bij een hoeve of als aparte uitbating. Tevens pendel- en seizoensarbeid.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog behoort Staden tot het door de Duitsers bezette gebied en wordt doorsneden door de "Flandern II stellung" (zie bunker aan Soetestraat). Duitse soldaten en officieren kazerneren resp. in huizen en 'kasteeltjes'; hoofdkwartier in het kasteel. Met de slag om Passendale, 31 juli - 10 november 1917, verschuift de frontlinie naar het oosten, en dus naar Staden en vlucht de bevolking. Van dan af bijna volledige vernietiging van het gebouwenpatrimonium (slechts 50 van de 1300 huizen herstelbaar) door Engelse offensieven; enkel de noordoosthoek van de gemeente blijft enigszins gespaard (zie R. Desmedtstraat).

Vanaf oktober 1918, terugkeer van de vluchtelingen. Voorlopige woningen of barakken van het Koning Albertfonds, onder meer aan de Kapelleriestraat. Vanaf 1922, wederopbouw van de dorpskom, met staatssteun, volgens een aanleg- en rooilijnplan naar ontwerp van arrondissementsingenieur R. Cloet (Tielt). Rond de kerk, grondige wijziging van de rooilijnen: de huizen rond het voormalige kerkhof worden onteigend - een proces dat reeds in 1908 ingezet was - en evenals het kerkhof geïntegreerd in een marktplaats. Verbreding van de hoofdstraten. In 1920-1922, wederopbouw van de Sint-Jan-Baptistkerk als een georiënteerde hallenkerk met westtoren naar ontwerp van architect T. Nolf (Torhout); voorts zijn de pastorie, de onderpastorie en het klooster door hem ontworpen. In 1923, bouw van een gemeentehuis (gemeenteraadszittingen vroeger in aanpalend huis) naar ontwerp van A. Van Coillie (Roeselare). Uit archiefonderzoek blijkt dat voorts de architecten E. Apers (Roeselare), H. Buytaert-Reynaert (Roeselare), F. Humblet (Antwerpen) en T. Raison (Brugge) bij de wederopbouw betrokken waren. De respectievelijke brouwerijen worden niet heropgebouwd, voor de oprichting van de zogenaamd "Centrale Brouwerij" aan de de Carninstraat worden de krachten wel gebundeld. Plannen naar ontwerp van J. Coomans (Ieper) om het imposante kasteel van Staden her op te bouwen niet gerealiseerd; laatste muurresten gesloopt in 1958; van de gerecupereerde stenen wordt in 1975 een gedenkbank opgericht aan de Kasteeldrevestraat. De hoeven werden meestal op dezelfde plaats wederopgebouwd, dikwijls door het Brusselse bedrijf 'Entr'aide' in samenwerking met verscheidene architecten.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt, in 1943, de kerk grotendeels vernietigd bij een bombardement van de dorpskom. Duits soldatenkerkhof te Staden van de Eerste Wereldoorlog in 1955 ontgraven en overgebracht naar de militaire begraafplaats van Menen.

Na de Tweede Wereldoorlog, omschakeling van de landbouw naar groenteteelt onder meer serreculturen, met daaraan gekoppeld de opkomst van talrijke 'diepvriesbedrijven'.

Dorpskom gevormd door de Marktplaats en het Guido Gezelleplein, met centraal de decanale Sint-Jan-Baptistkerk en het gemeentehuis ten zuidwesten daarvan. Respectievelijk ten noordwesten, noordoosten, zuidoosten en zuidwesten sluiten de Statiestraat en gedeelten van de Brugge-, Sint-Jans- en Ieperstraat daarbij aan. Overwegend lintbebouwing met handelspanden, burger- en arbeidershuizen van drie à zes traveeën en één à twee bouwlagen onder pannen zadeldaken (nok parallel aan de straat). Nieuwbouwwijken zogenaamd 'koninklijke'en 'blommenwijk', respectievelijk ten oosten en ten westen van de Diksmuidestraat (onder meer sociale woningbouw). Aan de Ooststraat, plaatselijke openbare bibliotheek van 1998 naar ontwerp van architecten H. Geldof en C. Vanassche (Staden).

De zogenaamde Ommeganckstraat die ten westen en ten noorden de dorpskom omcirkelde, is bij de invoering van nieuwe straatnamen na de fusie gesplitst als Hospitaalstraat, Cardijnlaan, Hogeschuur- en Lucasstraat, en een gedeelte van de Renaat Desmedtstraat.

Buiten de dorpskom, verspreide bebouwing met boerenarbeidershuizen en hoevetjes van het langgestrekte type; hoeven met losse bestanddelen zijn minder talrijk.

Kleine gehuchten - onder meer Ondank, Stampkot, Tolhoek, Sleihage, Stadenreke, Stadenberg en Vijfwegen met kerk Sint-Eligius (1960) - met kenmerkende aaneengesloten bebouwing van lage boerenarbeidershuizen. In sommige gehuchten was reeds in de tweede helft van de 19de eeuw een wijkschooltje gevestigd.