De zeven resterende groepen afdaken langs de Scheldekaaien, van Ledeganckkaai tot Rijnkaai, gaan terug tot het grootschalige infrastructuurproject dat tussen 1877 en 1885 door de rechttrekking van de Schelde een nieuwe havenstrook ontwikkelde. In 1877 werden de werken aangevat; op 26 juli 1885 werden de nieuwe Scheldekaaien officieel ingehuldigd. De afdaken 15A aan de Cockerillkaai zijn een kenmerkende getuige van deze fase in de havengeschiedenis.

Historiek en typering

Voor de ontwikkeling van de nieuwe havenzone langs de rechteroever van de Schelde moesten honderden huizen gesloopt worden. Daarbij verdween de historische stadskern rond het Steen en de iets noordelijker gelegen historische havenzone "De Werf". Vanaf de Kattendijksluis tot aan de huidige Ledeganckkaai werd een ononderbroken, licht gebogen kaaimuur opgetrokken.

Er werd een gekasseide strook van 80 m breed aangelegd voor kades, die werden uitgerust met havenkranen, sporen voor rollende kranen en voor treinverkeer en metalen, open opslagplaatsen. Daarnaast kwam een rijweg van 20 meter breed, waarlangs nieuwe gebouwen werden opgetrokken: vooral panden met een handelsfunctie, al dan niet gecombineerd met wonen op de verdiepingen. In 1897-1903 werd de havenstrook met 2 km verlengd naar het zuiden toe. Langs de d'Herbouvillekaai werd onder meer Petroleum Zuid uitgebouwd en bevonden zich de gebouwen van het Zuidstation. Deze functies maakten de combinatie met wonen onmogelijk. Over de gehele lengte van deze Scheldekaaien werd de grens tussen de gekasseide havenzone en de openbare weg gemarkeerd door een lange rij smeedijzeren hekken.

Het meest opvallende en gekende bouwkundig erfgoed van de Scheldekaaien zijn de eind-19de-eeuwse metalen afdaken met Polonceauspanten, waarvan er anno 2010 nog zeven reeksen zijn bewaard. Oorspronkelijk waren dergelijke afdaken op regelmatige afstand van elkaar opgericht langs de volledige lengte van de Scheldekaaien. In 1903, na de verlenging van de kaaien tot aan het huidige Petroleum-Zuid, kregen alle afdaken een nummer van 1 tot 29, waarbij men in het zuiden begon te tellen.

De afdaken nrs. 9 tot 29, op het oudste deel van de kaaien, bestonden allemaal uit tegen elkaar aanleunende metalen zadeldaken rustend op ijzeren Polonceauspanten op 3,485 meter van elkaar. De afdaken steunen op geklonken holle pijlers, tevens dienstdoend als afvoer voor het regenwater en onderaan beschermd door bolvormige gietijzeren stootblokken. De afdaken zijn rechtstreeks op de kasseien ondergrond van de kaaien geplaatst.

De afdaken ten noorden van de Zuidersluis, de nrs. 13 tot 29, werden het eerste gebouwd, in de periode 1882-1890. Deze afdaken zijn 30 tot 50 meter diep, en bestaan uit verschillende zadeldaken van telkens 12 meter breed. De afstand tussen de verschillende reeksen afdaken was telkens precies een veelvoud van twaalf meter, zodat de ruimte later met bijkomende beuken kon worden overkapt. Bij de later opgerichte afdaken nrs. 9 tot 12, ten zuiden van de Zuidersluis, is de lengte van één beuk 10 meter in plaats van 12.

De afdaken werden opgericht in de jaren 1880 en 1890 volgens een typeplan getekend op de dienst van ingenieur G. Royers. De Scheldekaaien werden in verschillende fases ingericht; voor de oprichting van de afdaken op de verschillende secties werden telkens hetzelfde lastenboek en typeplannen voorgelegd. Grote Belgische constructeurs stonden in voor de uitvoering van de werken. Een opvallend element bij de afdaken is de geajoureerde plantenornamentiek op de frontons van de afdaken. Het lastenboek en de bewaarde plans maken hier telkens melding van. De typische, esthetische versiering is nog bewaard bij afdaken nrs. 18B-19A, 20-21 en 22-23. De open afdaken werden bekroond met een fronton met ingesneden gestileerde plantenmotieven, afgewerkt met Mercurius-attributen, stuurwiel en anker. Waar de verschillende afdaken met elkaar zijn verbonden, is een wapenschild van de stad Antwerpen aangebracht. Bij de afdaken 15A is de ajourering achterwege gelaten; de Mercuriusattributen en wapenschilden zijn wel aangebracht. Bij de afdaken 13A-13B is het fronton onversierd.

De huidige reeksen afdaken zijn tot stand gekomen door de verbinding van verschillende oorspronkelijk kleinere reeksen; dit kan onder meer afgeleid worden uit hun gekoppelde nummering. Het archief van het havenbedrijf, bewaard in het stadsarchief van Antwerpen, bewaart de dossiers van de talrijke veranderings- en herstellingswerken aan de afdaken.

Aan de stroomopwaartse verlenging van de kaaien in 1897-1903, ter hoogte van de d’Herbouvillekaai en de Ledeganckkaai, werd een heel ander type afdaken gebouwd. Deze afdaken werden genummerd van 1 tot 8. Het ging om een doorlopende constructie van 60 m op 1280 m (7,7 ha) onder platte bedaking. Op dit dak werden kraansporen gemonteerd, waarop één kant van een hydraulische halfpoortkraan steunde. Van dit afdak zijn anno 2010 maar twee fragmenten meer.

Beschrijving

De afdaken 15A zijn gelegen ten noorden van de inham van de Zuidersluis. Ze bestaan op dit moment uit acht overkapte en afgesloten traveeën, met ten noorden één ontmantelde travee waarvan enkel het Polonceauspant is bewaard. De frontons aan straatkant zijn gedecoreerd met Mercuriusattributen in de top en wapenschilden op het aansluitngspunt van de verschillende daken.

Het stadsarchief bewaart de dossiers betreffende de oprichting van de afdaken 13 tot 15 ca. 1883 door de firma Nicaise & Delcuve uit La Louvière. De merktekens die op sommige bolvormige stootblokken onderaan de pijlers van afdak 15A aangebracht zijn, verwijzen zowel naar Nicaise & Deleuve uit La Louvière (kleine ovale merken) als naar V. Bertaux & Co uit Brussel (op wapperende band), een firma die wellicht instond voor veranderings- of herstellingswerken aan de afdaken 15A. De afdaken 13 tot 15 werden als een reeks van acht gelijke sets afdaken gebouwd, later verbonden met elkaar of met een aantal traveeën uitgebreid of verminderd, cf. overkappingen van een aantal onoverdekte ruimtes ca. 1906. Een dossier in het stadsarchief geeft nauwkeurig de werkzaamheden weer aan de afdaken 15 tot 19 ca. 1905-1906: de twaalf bestaande korte afdaken worden met elkaar verbonden, en aan Scheldezijde een drietal meter ingekort. Op deze manier werden ze herschapen tot zes grote, langwerpige afdaken. Deze werkwijze wordt in de jaren daarop vaak toegepast op afdaken in de volledige haven, waardoor een eenvormigheid van de infrastructuur werd gecreëerd. De typeplannen voor deze aanpassingen laten tevens de typische, goed herkenbare versieringen aan de overkappingen zien, met in ajour uitgewerkte plantenmotieven.

Eigen aan loods 15A is de afsluiting met buitenwanden, die dateert van de jaren 1980 toen het gebruikt werd als loods voor het project Antwerpen Miniatuurstad. Sinds begin 21ste eeuw staat de loods leeg. Aan straat- en Scheldezijde lopen sporen langs het afdak.