De zeven resterende groepen afdaken langs de Scheldekaaien, van Ledeganckkaai tot Rijnkaai, gaan terug tot het grootschalige infrastructuurproject dat tussen 1877 en 1885 door de rechttrekking van de Schelde een nieuwe havenstrook ontwikkelde. In 1877 werden de werken aangevat; op 26 juli 1885 werden de nieuwe Scheldekaaien officieel ingehuldigd. De afdaken 18A-19B aan de Sint-Michielskaai zijn een kenmerkende getuige van deze fase in de havengeschiedenis. Door hun mooie, opvallende versiering aan straatzijde bepalen ze het beeld van de Scheldekaaien ter hoogte van Sint-Andries.

Historiek

Voor de nieuwe havenzone langs de rechteroever van de Schelde moesten honderden huizen gesloopt worden. Daarbij verdween de historische stadskern rond het Steen en de iets noordelijker gelegen historische havenzone "De Werf". Vanaf de Kattendijksluis tot aan de huidige Ledeganckkaai werd een ononderbroken licht gebogen kaaimuur opgetrokken. Er werd een gekasseide strook van 80 m breed aangelegd voor kades, die werden uitgerust met havenkranen, treinsporen en metalen, open opslagplaatsen. Daarnaast kwam een rijweg van 20 meter breed, waarlangs nieuwe gebouwen werden opgetrokken: vooral panden met een handelsfunctie, al dan niet gecombineerd met wonen op de verdiepingen.

In 1897-1903 werd de havenstrook met 2 km verlengd naar het zuiden toe. Langs de d'Herbouvillekaai werd onder meer Petroleum Zuid uitgebouwd en bevonden zich de gebouwen van het Zuidstation. Deze functies maakten de combinatie met wonen onmogelijk.

Over de gehele lengte van deze Scheldekaaien werd de grens tussen de gekasseide havenzone en de openbare weg gemarkeerd door een lange rij smeedijzeren hekken.

Het meest opvallende en gekende bouwkundig erfgoed van de Scheldekaaien zijn de metalen afdaken met Polonceauspanten en versierde frontons. In 1903, na de verlenging van de kaaien tot aan het huidige Petroleum-Zuid, kregen alle afdaken een nummer van 1 tot 29, waarbij men in het zuiden begon te tellen. De afdaken nrs. 9 tot 29 bestaan allemaal uit tegen elkaar aanleunende metalen zadeldaken rustend op ijzeren Polonceauspanten op 3,485 meter van elkaar. De afdaken steunen op geklonken holle pijlers, tevens dienstdoend als afvoer voor het regenwater en rustend op bolvormige gietijzeren stootblokken. De afdaken zijn rechtstreeks op de kasseien ondergrond van de kaaien geplaatst.

Deze afdaken werden opgericht in de jaren 1880 en 1890 volgens een typeplan getekend op de dienst van ingenieur G. Royers. De Scheldekaaien werden in verschillende fases ingericht; voor de oprichting van de afdaken op de verschillende secties werden telkens hetzelfde lastenboek en typeplannen voorgelegd. Grote Belgische constructeurs stonden in voor de uitvoering van de werken. Een opvallend element bij de afdaken is de geajoureerde plantenornamentiek op de frontons van de afdaken. Het lastenboek en de bewaarde plans maken hier telkens melding van. De typische, esthetische versiering is nog bewaard bij afdaken nrs. 18B-19A, 20-21 en 22-23. De open afdaken werden bekroond met een fronton met ingesneden gestileerde plantenmotieven, afgewerkt met Mercurius-attributen, stuurwiel en anker. Waar de verschillende afdaken met elkaar zijn verbonden, is een wapenschild van de stad Antwerpen aangebracht. Bij de afdaken 15A is de ajourering achterwege gelaten; de Mercuriusattributen en wapenschilden zijn wel aangebracht. Bij de afdaken 13A-13B is het fronton onversierd.

De huidige reeksen afdaken zijn tot stand gekomen door de verbinding van verschillende oorspronkelijk kleinere reeksen; dit kan onder meer afgeleid worden uit hun gekoppelde nummering. Het archief van het havenbedrijf, bewaard in het stadsarchief van Antwerpen, bewaart de dossiers van de talrijke veranderings- en herstellingswerken aan de afdaken.

Aan de stroomopwaartse verlenging van de kaaien in 1897-1903, ter hoogte van de d’Herbouvillekaai en de Ledeganckkaai, werd een heel ander type afdaken gebouwd. De afdaken werden genummerd van 1 tot 8, maar bestonden eigenlijk uit een doorlopende constructie van 60 m op 1280 m (7,7 ha) onder platte bedaking. Op dit dak werden kraansporen gemonteerd, waarop één kant van een hydraulische halfpoortkraan steunde. Van dit afdak zijn anno 2010 slechts twee fragmenten bewaard.

Beschrijving

De afdaken 18B-19A zijn gelegen aan de Sint-Michielskaai en bestaan uit een combinatie van twaalf identieke, aan elkaar gesloten zadeldaken op Polonceauspant. Het zijn de enige afdaken ter hoogte van de Sint-Andrieswijk die nog zijn bewaard: afdaken 15 tot 17 werden afgebroken. Gezien hun gecombineerde nummering is het meteen duidelijk dat het hier om twee reeksen afdaken uit de periode 1882-1890 gaat, die later door identieke beuken met elkaar werden verbonden. De afdaken gaan terug tot een reeks van zes groepen afdaken die in de periode 1882-1885 werden opgericht door de firma Romain Hargot uit Sint-Gillis op de Sint-Michiels- en de Plantinkaaien. Een dossier in het stadsarchief geeft nauwkeurig de werkzaamheden weer aan de afdaken ca. 1905: de bestaande korte afdaken worden met elkaar verbonden, en aan Scheldezijde een drietal meter ingekort. Op deze manier werden ze herschapen tot zes grote, langwerpige afdaken. Deze werkwijze wordt in de jaren daarop vaak toegepast op afdaken in de volledige haven.

De afdaken 18N-19A zijn een voorbeeld van het oudste type, en tevens zijn ze voorzien van de verfijnde versiering van de frontons die we ook bij de verder naar het noorden gelegen afdaken 20-21 en 22-23 terug vinden. Er werden dezelfde merktekens terug gevonden op de basissen van de pijlers als bij de voornoemde afdaken: het grote rechthoekige merkteken van "V. BERTAUX CO / CONSTRUCTEURS / BRUXELLES-MIDI" en het kleine ovale teken van "Nicaise & Delcuve / La Louvière / Belgique", firma's die terug komen in de dossiers voor constructie-, herstellings- of aanpassingswerken van alle afdaken op de Scheldekaaien.