Uitgestrekte gemeente (4748 hectare en 12.668 inwoners in 1981) gelegen aan de grens met Nederland. Grenslijn gemarkeerd door kegelvormige grenspalen van beschilderd arduin met gekroond Belgisch wapenschild en volgnummer.

De heerlijkheid Essen-Kalmthout is ontstaan uit de heerlijkheid Nispen in Nederland. Van 1159 tot aan de Franse Revolutie was ze in het bezit van de abdij van Tongerlo; de scheiding Essen-Kalmthout dateert van 1795. De kerkelijke samenhang met Nispen bleef voortbestaan tot in 1802.

Talrijke plunderingen en verwoestingen, namelijk in 1542 door de benden van Maarten van Rossem, in 1583 door de Franse troepen, in 1587-88 bij de belegering van Bergen-op-Zoom, in 1703-05 tijdens de Spaanse en in 1746-48 tijdens de Oostenrijkse Successieoorlog, in 1830 bij de gevechten tussen Hollanders en Belgische vrijwilligers en tijdens de Tweede Wereldoorlog, hebben vele sporen uit het verleden uitgewist.

Toch is de invloed van de abdij nog duidelijk merkbaar in de uitbouw van de gemeente: heide en dennenbossen werden ontgonnen, moergronden geëxploiteerd (hedendaagse getuigenissen hiervan zijn de Roosendaalsevaart, de Mikvaart van oost naar zuid en de Oude Moervaart in het westen) en modelhoeven gebouwd (onder invloed van de Oostenrijkse landbouwpolitiek, onder andere de Kiekenhoeve). In de 19de eeuw groeide Essen uit tot een belangrijke grenspost met spoorweg (1854 werd de lijn Antwerpen-Roosendaal aangelegd), station, douanepost en quarantainestallen.

De huidige gemeente omvat zes wijken: Centrum en Statie ten noorden, Heikant in het midden, Wildert ten zuiden, Horendonk ten oosten en Hoek ten westen; laatst genoemde voorheen zogenaamd "Kalmthoutse Hoek" werd met de fusie van 1977 aan de gemeente toegevoegd. De oprichting van de parochies Wildert, Horendonk en Hoek dateert respectievelijk van 1878, 1898 en 1858. De belangrijkste banen, namelijk richting Kalmthout, Antwerpen en Wuustwezel komen even voor het centrum samen. De Stationsstraat verbindt de Nieuwstraat (dorpskern) met de Moerkantsebaan in westelijke richting; deze maakte vroeger deel uit van de postbaan van Rucphen (Nederland) naar Putte.

De gemeente Essen heeft nog een uitgesproken landelijk karakter: heide, naald- en loofbomen, duinen (onder andere de Wildertse Duinen) en voornamelijk weiland.

Het centrum (ten noorden en stationsbuurt) wordt gekenmerkt door lintbebouwing van twee tot drie traveeën en één of twee bouwlagen onder zadeldak, uit de 19de eeuw of begin 20ste eeuw en recente woonhuizen. Eveneens concentratie van woningen, uit de eerste helft en het derde kwart van de 20ste eeuw op gehucht Wildert (namelijk Sint-Jansstraat). Verder verspreide hoeven bestaande uit woonstalhuis en schuur onder zadeldaken (pannen) met moestuinen afgesloten door hagen, vele uit het vierde kwart van de 19de eeuw of de eerste helft van de 20ste eeuw, te zien aan de dateringen van gesinterde steen.

Over heel de gemeente verspreid: lage arbeidershuisjes, uit de tweede helft van de 19de eeuw, drie traveeën en één bouwlaag onder zadeldak (Vlaamse pannen), meestal bepleisterde en beschilderde of gecementeerde lijstgevels met rechthoekige muuropeningen.

De overige bebouwing bestaat uit recente landhuizen en nieuwe woonwijken; enkele oudere villa's zoals "De Eik" (eerste kwart van de 20ste eeuw) gelegen aan Kalmthoutsesteenweg.

Nagenoeg geen industrie, in centrum. In Melkerijstraatje de zuivelfabriek "De Eendracht" gesticht in 1901 en in Steenovenstraat de steenbakkerij "de Wildert" van 1900, verder de N.V. Lonka, opgericht in 1930, en de N.V. Capsulefabriek Deventer van 1924.

Opvallend te Essen zijn de vele kapellen meestal toegewijd aan Maria, uit de 19de en de 20ste eeuw.

Op Heuvelplein gietijzeren monument van 1844.