Het fort van Steendorp is een fort van de vesting Antwerpen, in de buitenste fortengordel, gebouwd in de periode 1878-1892. Samen met de forten van Walem en Lier (waarmee het het best vergelijkbaar is) en de sperforten van Duffel, Kapellen en Schoten vormt het één van de eerstegeneratieforten uit de buitenste fortengordel. Het diende als bruggenhoofd op de linkerschelde-oever, stroomopwaarts van de Rupelmonding.

Bouw (1872-1892)

Het fort van Steendorp is gebouwd volgens de toen al verouderde principes van bakstenen forten met hoge wallen op de rand van het forteiland omgeven door een droge gracht. Het was het laatste dat volledig in baksteen is geconcipieerd. Vanaf 1885 werden elders al de eerste betonnen pantserforten opgetrokken. Het fort van Steendorp bevindt zich dus volop in een overgangsperiode. Onder druk van ontwikkelingen in de artillerie was de vestingbouw aan allerlei veranderingen onderhevig. Omdat het vrij vroeg in de buitenste fortengordel is gebouwd, overspant het een relatief lange periode (1882-1947). Het fort getuigt van de aanpassing van versterkingen aan de evolutie in de artillerie. Nog voor zijn voltooiing in 1892 werd het al aangepast aan het toegenomen impact van de toen nieuwe, explosieve granaten: de aarden bedekking werd afgegraven en vervangen door een schokabsorberende zandlaag en met beton gedekt (Gils 2000, 45). Een gedeelte van de contrescarpgalerij van het reduit is in beton uitgevoerd (betonnen gewelven). Boven op het reduit verscheen een geschutkoepel voor twee 15cm kanonnen. Om het schietbereik van de kanonnen te verhogen verlaagde men in 1913 de wallen aan de aanvalszijde. Op de voorste hoekpunten van de wallen bouwde het leger bijkomend een 7,5 cm koepel met observatieklok. Sommige holtraversen (voor de beschutting van mens en materieel tijdens een beschieting) werden afgebroken en elders heropgebouwd. Het fort onderging dus heel wat veranderingen.

Grondplan: hybride fort in baksteen, met betonnen versterkingen

Het fort is representatief voor een hybride fort (bakstenen gebouwen met beton versterkt) met een centraal, ovale reduit. In het grondplan herkennen we de typische opbouw van een bakstenen fort met caponnière in de vestinggracht, halve caponnières op de voorste hoekpunten van het forteiland, het hoofdfrontgebouw onder de wallen, het reduit (kazerne en gevechtsplatform) omgeven door een droge gracht die onder vuur wordt gehouden met schietgaten in de escarp- en contrescarpgalerij, een binnenplein met toegangslokalen. Afwijkend van het standaard grondplan en dus bijzonder voor het fort van Steendorp zijn o.a. de droge gracht (nu watervoerend) met een contrescarpgalerij en de langgerekte halve caponnières met oreillongracht.

De wallen zijn zeer goed herkenbaar, maar het microreliëf is aangetast op de hoofdwallen. Het buitenglacis is voor ruim de helft bewaard (op de linkerzijde van het fort verwijderd). Bijzonder goed bewaard is de bedekking op de caponnière en de walorganisatie op het redan. Steendorp was het laatste fort dat met hoge wallen werd uitgerust. Het is het enige waar de behuizing van een munitielift bewaard is gebleven. Het diende om de munitie tot boven op de wallen te takelen.

Bij een bezoek aan het fort vallen de beschadigingen aan de gebouwen op. Die zijn grotendeels afkomstig van de sabotageactie door het Belgisch leger in oktober 1914. De troepen wilden de overblijvende munitie niet in handen van de tegenstander laten vallen en dus bliezen zij het boeltje op. Andere beschadigingen dateren van het interbellum toen het fort voor de productie van gifgasgranaten en later voor de vernietiging van munitie diende. In de daaropvolgende jaren werd het een oefenterrein van het leger. In 2001 kocht het agentschap voor Natuur en Bos van de Vlaamse overheid het fort, die het als natuurgebied beheert. Het behoort tot het habitatrichtlijngebied 'Historische fortengordels van Antwerpen als vleermuizenhabitats'.

Ligging op de Paracuesta

Oorspronkelijk was het fort op de helling van de Scheldeoever gebouwd. De aanvalszijde bevond zich op een natuurlijke opgaande helling die op nog geen 600 meter een hoogteverschil van 10 tot 22 meter opleverde. Deze helling maakt deel uit van de ‘Paracuesta van het Waasland’.

De plaats waarop het fort is gebouwd was het hoogste punt op deze cuestarand. Deze hoogteligging was strategisch belangrijk. om de Schelde en de Rupel te bestrijken met artillerievuur tegen een oprukkende vijand. Door de bouw van het fort is op deze plaats de hoogteligging nog iets meer opgetrokken.

• Onroerend Erfgoed Oost-Vlaanderen, Beschermingsdossier DO000951, Omgeving Fort van Steendorp (DE MEIRSMAN R., 1995).
• Onroerend Erfgoed Oost-Vlaanderen, Beschermingsdossier DO01001, Geheel Fort van Steendorp (S.N., 1997).
• GILS R. 2000: Fort Steendorp van de vesting Antwerpen, België onder de wapens 16, Erpe.
• HULSTAERT W. 2013: Van forten en vleermuizen : consolidatiewerken van fort Steendorp, M&L, 32/3, 6-37.
• VERBOVEN 2018: Terreinbezoek fort van Steendorp (terreinbezoek op 7 juli 2018).