Romaanse parochiekerk Sint-Lambertus van circa 1200 met verbouwingen in de 17de en 18de eeuw.

Historiek

Volgens de legende werd de oorspronkelijke kapel ingewijd door Sint-Hubertus, bisschop van Luik (697). Circa 1120 schonk Burchard, bisschop van Kamerijk, het patronaat van Sint-Lambertus aan de abdij van Affligem die er tiendheffer was. Oorspronkelijk was de kerk van Leefdaal een Maasromaanse kerk van het basilicale type (circa 1200), met een romaanse westtoren, een verhoogde middenbeuk met een dubbele rij romaanse bovenlichten (rondbogen), twee klassieke, romaanse zijbeuken zonder dwarsbeuk en een rechthoekig romaans koor uitlopend op een halfronde apsis. Met de vijf raamopeningen correspondeerden vijf traveeën, die rustten op twee maal vier vierkante pijlers. In 1524 werden herstellingswerken aan de toren en het dak uitgevoerd. De toren werd verhoogd tot 100 voet en voorzien van een slanke ingesnoerde spits. Onder de huidige gotische galmgaten kan men nog steeds de sporen bemerken van de dichtgemetselde, oorspronkelijke, romaanse timpanen. In de tweede helft van de 16e eeuw werden het huidige koor en nieuwe pijlers in de middenbeuk (gedateerd 1556) opgetrokken, waarbij de vijf traveeën op pijlers werden vervangen door drie traveeën met spitsbogen op zuilen. Het oorspronkelijke koor werd aanzienlijk verlengd, maar de breedte bleef ongewijzigd. Het onderste deel van de muren is bewaard gebleven met de kleine romaanse deur aan de zuidzijde, die uitgeeft op het romaanse presbyterium (conform de Sint-Pieterskerk van Bertem en de Sint-Veronakapel).

Een tiendenkaart van de abdij van Affligem (1640) toont een driebeukige kerk, met lagere zijbeuken onder lessenaarsdak, een driezijdig, trapeziumvormig koor en een westtoren, te midden van het ommuurde kerkhof. De laatste belangrijke bouwfase dateert uit de 18de eeuw, waarbij de zijbeuken naar het westen toe werden verlaagd en de westtoren ingebouwd. Bij die gelegenheid werd het dak van de middenbeuk over de zijbeuken doorgetrokken, waardoor de originele romaanse bovenlichten aan het oog werden onttrokken. De rondboogdeur in de noordzijmuur werd in die periode toegemetst. Sinds 1719 is het uitzicht van de toren nauwelijks veranderd. In de 19de eeuw werd in de gesloten romaanse toren een neogotische, westelijke toegang aangebracht en daarboven in dezelfde stijl een venster dat het oksaal van licht moest voorzien. De toren stond in verbinding met de hoofdbeuk van de kerk door middel van een poort met korfboog.

De verschillende verbouwingen zijn duidelijk afleesbaar. Volgens A. Wauters werden de midden- en zijbeuken nog eens verbouwd in 1825. In de periode 1905-1906 werden er restauratiewerken uitgevoerd.

Beschrijving

De kerk is gebouwd in lokale kalkzandsteen, waarin de oorspronkelijke typologie (een niet-axiale westtoren op vierkante plattegrond en drie beuken van drie traveeën, afgedekt met zadeldak en lessenaarsdaken in het huidige volume) duidelijk herkenbaar is. De niet-axiale romaanse westtoren (circa 1200) heeft een onoverwelfde benedenverdieping, de bovenste geledingen werden verbouwd in de 17de eeuw. De toren werd ingebouwd door verlenging van de zijbeuken naar het westen toe tijdens de 18de eeuw. Een neogotisch portaal bevindt zich in de as. In de zuidgevel is een stenen zonnewijzer (1639) zichtbaar. Blinde hoofdbeuk; de romaanse bovenlichten zijn ingewerkt in de dakkap. De zijbeuken werden opengewerkt door drie steekboogvensters (18de eeuw). In de noordwand werd bij de verlenging van de zijbeuken een rondboogpoortje dichtgemetseld. Het laatgotisch, driezijdig afgesloten, lang koor is opengewerkt met zes spitsboogvensters (waarvan twee dichtgemetseld). In de zuidgevel bevindt zich een romaans poortje met driehoekige monolietlatei. Tegen de oostelijke wand staat een 18de-eeuwse calvariegroep in wit geschilderd hout.

Interieur

De driebeukige ruimte met zuilen bevat drie spitsbogen in de middenbeuk. Het verwoeste stucplafond van 1763 verving zelf een pleistertongewelf van 1751. De zijbeuken met vlakke zoldering zijn versierd met stucversiering. Laatgotisch koor uit de 16de eeuw overkluisd met stergewelf, versierd met wapenschilden.

Mobilair

• Bekering van Sint-Hubertus, door G. de Crayer, barok (1662)
• Groot barokaltaar (tweede helft 17de eeuw)
• Eiken lambriseringen (18de eeuw)
• Biechtstoel (18de eeuw)
• Preekstoel (18de eeuw)
• Communiebanken (18de eeuw)

Kerkhof en Kerkring

De inplanting van de kerk te midden van het ommuurde kerkhof, zoals op een tiendenkaart van 1640 is afgebeeld, is tot op heden bewaard. Hetzelfde geldt voor de Kerkring, een smalle ringvormige straat met onder meer twee panden uit de 18de eeuw, namelijk het kapelaanhuis en een woning met fraai steekboogdeurtje. Deze Kerkring gaat aan de noordkant van de kerk over in de kasteeldreef, die voor een rechtstreekse verbinding zorgt met het kasteel de Liedekerke.

Het kerkhof zelf is als begraafplaats ontruimd. Er werd een grasveld gecreëerd met behoud in situ van de meest waardevolle grafstenen en -monumenten. Volgens het kaartboek van de abdij van Affligem (1640) en van de abdij van Terkameren (1716-1720) was het kerkhof van de Sint-Lambertuskerk eveneens vanouds van een omheining voorzien. In 1640 was het kerkhof met bomen beplant en omringd met een natuurstenen muur. In 1716 zijn de bomen verdwenen en de muur aan oost- en noordkant vervangen door een groenbeplanting. Er waren toen twee toegangen: één aan de westzijde en één aan de noordzijde die via een dreef rechtstreeks op het dorpskasteel aansloot.

Anno 2013 is het kerkhof over de hele omtrek afgesloten met een afhankelijk van de terreinhelling sterk in hoogte variërende, bakstenen muur voorzien van hardstenen dekplaten en hoekverstevigingen en draineringsgootjes in witte natuursteen. Wanneer deze muur werd gebouwd is niet bekend. Wel is duidelijk dat er in de loop der jaren heel wat aanpassingen en herstellingen gebeurden zoals blijkt uit het wisselend baksteenformaat, metselverband en voegwerk. De twee 18de-eeuwse toegangen aan west- en noordzijde bleven bewaard, weliswaar in de vorm van twee gecementeerde traptoegangen met ijzeren leuning. De toegang via de Dorpsstraat aan de zuidzijde dateert van later. Een foto van de jaren 1940 toont een monumentale door hoge pilasters geflankeerde toegang waarvan de huidige een eerder verkleinde repliek vormt.