De Jan Vlemincktoren (een duiventoren) en het koetshuis zijn twee overblijfselen van het 16de-eeuws kasteel Wijnegemhof, dat in 1856 afgebroken werd. Een park en parkbos omgeven het in 1935 opgerichte landhuis, de duiventoren en het koetshuis.

Historiek

De Jan Vlemincktoren en het koetshuis zijn twee overblijfselen van het 16de-eeuws Wijnegemhof en diens voorganger het Hof Ter Borcht.

De voorloper van het Wijnegemhof, het oorspronkelijke Hof Ter Borcht, werd reeds vermeld in 1407 en omvatte een huis met een boomgaard, weiden en akkers en lag op een gunstige locatie aan de aftakking van de Zwanebeek met het Groot Schijn. Uit bouwhistorisch onderzoek is gebleken dat de duiventoren of Jan Vlemincktoren, gesitueerd boven de toegangspoort, er reeds in de 15de eeuw stond en deel uitmaakte van het oorspronkelijke Hof Ter Borcht.

Tijdens de eerste helft van de 14de eeuw was de heerlijkheid Wijnegem eigendom van de familie Sterckx. Rond 1525 kocht Jan Vleminck de Oude het domein aan en liet er rond 1530 een omwald waterkasteel in Spaanse stijl bouwen. De kastanjedreef en de Lindelei zijn nog duidelijk georiënteerd op deze locatie. Ook het koetshuis maakte ooit deel uit van dit Wijnegemhof.

De Vlemincks, afkomstig uit de hoofdstad van het hertogdom Limburg, waren aldus de bouwers van het kasteel Wijnegemhof. Christoffel Plantin, hoofddrukker van koning Filips II, en veel andere humanisten, kunstenaars en geleerden waren er te gast. Opeenvolgende bewoners van het Wijnegemhof in de woelige 16de eeuw waren Jan Vleminck Sebastiaanszoon, zijn broer Arnoldus Vleminck (1568) en Isabella Schets (1568). In 1758 kocht Joannes Baptiste Don Roy, een procureur bij de Souvereine Raad van Brabant, het domein van Carolus Florentinus Josephus. Het kasteel kwam na zijn overlijden in handen van zijn enige dochter Maria Victoria Josepha Carolina. Zij huwde met Petrus Josephus Roelants, de laatste heer van Wijnegem.

De kabinetskaart van de Ferraris (1770-1778) geeft het kasteel weer binnen een dubbele omgrachting. Binnen de buitenste gracht ligt ten westen van het kasteel een geometrisch aangelegde moestuin. In de vallei van het Groot Schijn, afgebakend door een bomenrij, komen vooral vochtige weilanden voor. Bospercelen omgeven het kasteel langs drie zijden. Het kasteel is toegankelijk via een dreef. Van de nog aanwezige dubbele dreef is enkel het bovenste deel, nabij herberg De Swaen herkenbaar, die via een stenen brug in verbinding staat met de Kasteellei. Ten zuiden van de Turnhoutsebaan komen akkers voor.

Bij de openbare verkoop in 1834 aan Catharina Stuyck, weduwe Mathias Joosten, blijkt het goed te bestaan uit het kasteel, remises, stallen, een hovenierswoning, tuinen, vijvers, bos, landerijen, weilanden, een windmolen en een molenaarswoning, goed voor een totale oppervlakte van 158 bunder. De kaart van Vandermaelen (1846-1854) geeft het “Château de Wyneghem” weer binnen een rechthoekige omgrachting ten noorden van het Groot Schijn. Bospercelen, grasland en akkers omringen het kasteel.

Na de dood van Catharina Stuyck in 1836 werd het kasteel eigendom van haar zoon Gerardus Constantin Joostens en zijn vrouw Catharina Elsen. Zij lieten in 1856 het kasteel afbreken, maar de voorgebouwen met ingang en duiventoren, personeelswoningen en stallingen, alsook het koetshuis bleven overeind. Verderop lieten ze een hof van plaisantie bouwen. Het omliggende park werd in Engelse landschapsstijl aangelegd. Vermoedelijk startte de parkaanleg in 1854. De vijver, centraal in het park gelegen, en enkele parkbomen vormen een duidelijk overblijfsel hiervan. De padenstructuur rond de vijver is ook een afgeleide van deze structuur.

In 1900 kochten Gustave Adolphe Mols en Maria de Zegwaart het goed van de heer van de Werve, die het in 1886 verwierf. Hun zoon, Roger Mols, werd in 1929 eigenaar van het kasteeldomein. In 1935 liet hij het bestaande hof van plaisantie afbreken en vervangen door een landhuis. De familie Mols bleef eigenaar van het domein tot 1970, toen het park werd opgekocht door de staat en het openbaar toegankelijk werd. In 2001 werd het domein aangekocht door de gemeente Wijnegem.

Op de site werden al verschillende fragmenten laatmiddeleeuws aardewerk en een 17de-eeuws zwaard gevonden. Bij de aanleg van een nieuwe toegangsweg werden bovendien muurresten aangetroffen van het 16de-eeuwse hof.

Beschrijving

Park

Het ‘Wijnegemhof’ bevindt zich in een beboomd park (gemeentepark) aan de Grote Schijn ten westen van de kerk. Het park grenst in het noorden aan de Turnhoutsebaan. De Kasteellei en bijhorende bebouwing vormen de oostelijke grens. Het Groot Schijn sluit het park aan de zuidzijde af. De bebouwing langs de Wommelgemsesteenweg vormt de westelijke grens van het park.

Een noord-zuid gerichte kastanjedreef, vanaf 1830/1840 zichtbaar op de historische kaarten, leidt vanaf de ingang langs de Turnhoutsebaan naar een centraal gelegen vijver waar het landhuis (1935) en de 19de-eeuwse dienstgebouwen staan. Sinds 1947 is in het koetshuis een tuinaanlegbedrijf, met bijhorende bedrijfsgebouwen en enkele serres, gevestigd. Rond de vijver zijn een weide, een kleine speeltuin en de conciërgewoning gesitueerd.

Een gracht aan de westzijde sluit het park af en sluit aan op het Groot Schijn. In het zuiden van het park liggen nog twee kleinere poelen. Het parkbos met oude parkbomen neemt zowat het hele park in en is zeer sfeerbepalend. Binnen het domein komen volgende bostypes voor: essen-elzenbos, iepen-essenbos, essen-eikenbos, eiken-beukenbos en dennen-eikenbos. Het parkbos wordt doorsneden door verschillende dreven. De dreef in het verlengde van de Lindelei zou de oudste dreef zijn. Typerende soorten in het park zijn bosanemoon, speenkruid, boshyacint en salomonszegel. Naast de bomenrijen en dreven komt in het park nog een oude linde (Tilia voor, mogelijk een relict van de oudste dreven in het park waardoor deze boom mogelijk 250 jaar oud of ouder is. Naast de walgracht zijn op een verhoging twee beukenrijen (Fagus) geplant om een trompe-l’oeil te creëren.

In het noorden van het park, langs de Turnhoutsebaan, bevindt zich een L-vormige hoeve, oorspronkelijk een brouwerij en herberg De Zwaan. Dit gebouw bevindt zich ten oosten van de toegangsdreef. De hoeve zou in zijn huidige vorm van circa 1860 dateren, maar heeft vermoedelijk een oudere kern. Ten westen van de hoeve bevindt zich een oorlogsmonument naar ontwerp van Floris de Cuijper en Arhur Smet van 1921.

Jan Vlemincktoren

Van het vroegere kasteel resten alleen nog enkele vervallen dienstgebouwen met toren, de zogenaamde Jan Vlemincktoren. Deze bevindt zich op de oude (?) omwalling, toegankelijk via een brug. De achtzijdige toren met vroegere ingang en aansluitende zuidelijke vleugel van negen traveeën en één bouwlaag onder een leien zadeldak (nok loodrecht op de straat) bleef bewaard. De polygonale toren telt drie geledingen onder een leien spits, bekroond door een peerspits. De onderste gelding wordt ingenomen door een brede korfboogdoorgang. De bovenverdiepingen werden vermoedelijk in de 19de eeuw bepleisterd en beschilderd met neogotische architectonische motieven. De toren is verder voorzien van gotische tweelichtvensters.

De aansluitende zuidvleugel telt negen traveeën en één bouwlaag onder een leien zadeldak. De bepleisterde en beschilderde bak- en zandstenen gebouwen vertonen sporen van speklagen, negblokken en oude muuropeningen (zie dakvensters). De verankerde westgevel met gotische tweelichten omvat rechthoekige geprofileerde vensters onder uitspringende latei (dakvensters), korfboogpoorten en -deuren. Aan de noordwestzijde van de toren bevindt zich een klein aanbouwsel onder een afgewolfd zadeldak (nok parallel aan de straat) met een geprofileerde korfboogdeur onder een waterlijst op consooltjes en hogerop een geprofileerd radvenster.

Ten westen van het toegangsgebouw zijn de oude stallen gesitueerd. Deze tellen tien traveeën en één bouwlaag onder een zadeldak van mechanische pannen (nok loodrecht op de Turnhoutsebaan). De beschilderde bakstenen gevels vertonen sporen van hoekstenen (ten noordwesten) en segmentboogpoorten. Aan de westzijde ligt een recent aanbouwsel.