Historiek

Eind 10de eeuw beschikte Hemelveerdegem reeds over een kerk, toen bezit van de eerste markgraaf van Ename. Nog veranderd van eigenaar tot de benedictijnenabdij van Geraardsbergen sinds 1108 het patronaat verkreeg. Wellicht werd een aanvankelijke houten bidplaats door een romaanse stenen zaalkerk vervangen (12de-13de eeuw); de beuk van het huidige éénbeukige kruiskerkje zou daarop merendeels teruggaan. Aangezien nog geen archeologisch onderzoek plaatsvond, precieze bouwhistorische gegevens pas vanaf de 18de eeuw voorhanden zijn en veel oorspronkelijke bouwresten bij de restauratie in begin 20ste eeuw verdwenen, bestaan slechts hypothetische dateringen voor de delen ouder dan de 18de eeuw. Gotisch koor (14de-15de eeuw of 15de-16de eeuw ?), een weinig smaller dan de beuk en met driezijdige sluiting. Niet gelijktijdig uitgevoerde transeptarmen, de noordelijke uit de 16de eeuw (?), de zuidelijke mogelijk pas begin 18de eeuw (als zijkoor opgericht in 1718). In 1741 bouw van nieuwe sacristie in zuidelijk kooroksel. Niet omschreven belangrijke bouwwerken in 1772 onder leiding van E. de Gernier; in 1783-1786 oprichting van de vierkante westelijke toren door D. De Staercke (Nederbrakel), gepaard met verlenging van beuk met één travee in westelijke richting en plaatsing nieuw portaal. Voordien gewitte kerk in neogotische zin gewijzigd door vrij ingrijpende restauratie uitgevoerd in 1908-1909 naar plannen van architect B. De Lestré de Fabribeckers (Elsene) van 1902-1904, bijgestaan door architect E. De Heem en bijgestuurd door Stephan Mortier, toenmalig provinciaal architect. De werken behelsden: vervanging van de sacristie (zuidoosten) door een nieuwe in neogotische stijl, plaatsing van nieuwe neogotische vensters, verwijdering van het bepleisterd gewelf van 1750 in koor en beuk en vervanging door houten spitstongewelven, gepaard met vernieuwing van de bedaking. Herstelling van de torenspits in 1926-1927 door architect Jules Birmant (Ninove). Bergplaats opgevat als tegenhanger van de bestaande sacristie, aangebouwd in 1969 in noordelijk kooroksel naar ontwerp van 1965 van architect S. Dejaegere (Marke), die ook de grove herstellingswerken leidde van gevels en bedaking in 1974-1977.

Beschrijving

Eénbeukig landelijk kruiskerkje met een harmonisch geproportioneerd silhouet, niettegenstaande meerdere vergrotingen in verschillende bouwfasen (zie gedifferentieerd bouwmateriaal); kerk vandaag voornamelijk neogotisch van karakter met uitzondering van de vierkante westtoren. Fraaie licht verheven inplanting benadrukt door het ommuurde omringende ovale kerkhof ten noordwesten palend aan weiland. Bakstenen kerkhofmuur op zandstenen plint en regelmatig geleed door lisenen. Hoofdingang (zuidwesten) van kerkhof tussen zware vierkante hekpijlers van zandsteenblokken, overstekende hardstenen dekplaat met dito siervaas; smalle toegang met trap (zuidoosten) tegenover de pastorie.

Vrij gesloten bakstenen westelijke toren met zandstenen plint en hoekkettingen, onder ingesnoerde leien spits. Behouden rondbogige muuropeningen beperkt tot groot westelijk venster, vier galmgaten en portaal waarvan geriemde rechthoekige hardstenen omlijsting aansluitend bij de Lodewijk XVI-stijl. Driekwartrond traptorentje in de noordwestelijk torenoksel. Beuk met onregelmatig metselwerk van veldsteen. Zandstenen plint van westtravee mogelijk overblijvend spoor van de verlenging in eind 18de eeuw. Neogotische spitsboogvensters gevat in zandstenen omlijstingen en met dito maaswerk. Een groter neogotisch venster met waterlijst in de puntgevels van de uniforme bak- en zandstenen transeptarmen. Gedicht rechthoekig zijdeurtje in Westelijke gevel van zuidtransept. Koor van vrij regelmatige grote zandsteenblokken; koorvensters met idem maaswerk als van beuk. Gepolychromeerd kruisbeeld (19de eeuw ?) boven de sokkel van het koorhoofd.

Interieur

Bepleisterd witgeschilderd kerkinterieur waarvan neogotische polychromie verdwenen sinds begin jaren 1960. Neogotische houten spitstongewelven geleed door ribben op consoles en een bescheiden geschilderde ornamentiek. Schip met rondboog geopend naar beide transeptarmen en naar het doksaal. Kruisribgewelf in noordtransept (baksteen met zandstenen ribben), stervormig ribbengewelf in zuidtransept. Kruising op zandstenen hoekzuilen met lijstkapiteel en hoge polygonale basis. Rijkelijk aangekleed interieur met beroemd Sint Jansretabel en weelderig 18de-eeuws mobilair, merendeels door J. Michiels (Velzeke).

Mobilair

Schilderij "Kruisafneming" toegeschreven aan (of school van) C. De Crayer, 17de eeuw, hersteld in het eerste kwart van de 20ste eeuw door J. Van Den Bossche (Sint-Martens-Lierde). Beroemd Sint-Jansretabel, meesterwerk van houtsnijkunst in laatgotische stijl uit begin 16de eeuw (vermoedelijk circa 1520) doch oorsprong ervan nog niet bekend; aanvankelijke polychromie bij restauratie (1905) verwijderd door Aloïs De Beule (Gent); sinds begin 20ste eeuw ingewerkt in portiekaltaar van Sint-Janskapel (zuidtranseptarm). Eiken hoofd van Sint-Jan (met relikwie) uit de 16de of 17de eeuw. Houten beeld van Sint-Jan (1903) en van Onze-Lieve-Vrouw van zeven Smarten (1904), door Aloïs De Beule. Gepolychromeerd stenen beeld van Onze-Lieve-Vrouw afkomstig van calvarie (recent verworven).

Meubilair. Aangepast houten hoofdaltaar; altaartombe met tabernakel en twee engelenbeelden, van het 18de-eeuwse type. Twee in stijl sterk verwante zijaltaren van gedecapeerd hout, met barokke portiek: Onze-Lieve-Vrouwaltaar van 1721 door G. de Savoye en J.B. Heldesberghe (?); Sint-Jansaltaar uit het eerste kwart van de 18de eeuw, sterk aangepast in begin 20ste eeuw (cartouche met jaartal 1604 vermoedelijk van vroeger altaar afkomstig); altaartombes in Lodewijk XV-stijl uit de tweede helft van de 18de eeuw, mogelijk werk van J. Michiels (Velzeke) van 1773. Neogotische altaartafel in gebruik sinds 1972, afkomstig van klooster te Viane. Rijkelijke lambriseringen, wellicht merendeels uitgevoerd door J. Michiels, (Velzeke) in de loop van de tweede helft van de 18de eeuw (1758, 1765-66, 1791-92): in het koor in Lodewijk XV-stijl met koorgestoelte en fraai sculpteerwerk voorzien van medaillons met 4 evangelisten en kerkvaders; in Lodewijk XV- en Lodewijk XVI-stijl in het transept en in Lodewijk XVI-stijl voor de beuk. Twee laat 18de-eeuwse kerkmeestersbanken. Communiebank, hout, 18de eeuw. Weelderig gesculpteerde preekstoel in Lodewijk XV-stijl, met beeltenis van Sint Jan de Doper, uitgevoerd in 1773 door J. Michiels (Velzeke) met medewerking van A. Vanderbeken (Geraardsbergen). Twee biechtstoelen uit de tweede helft van de 18de eeuw opgenomen in lambrisering van transept. Kleine koperen doopvont met deksel aan verstelbare smeedijzeren arm in ondiepe wandnis achter lambrisering in het zuidtransept. Doksaal met balustrade van 1783-1784 (cartouche met jaartal 1604 afkomstig van ander meubilair).

Orgel van circa 1760 (? alleszins van na 1750), met grote zekerheid toe te schrijven aan Pieter van Peteghem (Gent). Nagenoeg integraal bewaard doch in verval en sedert meer dan 20 jaar onbespeelbaar. (Mogelijk afkomstig van de in 1783 gesupprimeerde kartuizerpriorij van Sint-Martens-Lierde ?).

Neogotische glasramenreeks, in het koor met heiligenfiguren, van J. Casiers (Gent), gedateerd 1911, 1912, 1914. Meerdere 18de-eeuwse hardstenen grafstenen in de marmeren kerkvloer en één witmarmeren. Hardstenen grafmonument met gesculpteerd alliantiewapen van Joanna Damman douarière van F.A. de grass baron van Nokere, 1723, in het kerkportaal. Smeedijzeren offerren voor dieren, oorspronkelijk buiten opgesteld, nu in het portaal.