De kasteelsite van Heusden-Gentbrugge is op het grondgebied van de gemeenten Destelbergen en Gent gelegen. Ze wordt door de Schelde doorsneden. Rond de Schelde liggen nog resten van de vroegere meersen. Aan weerszijden van de Schelde komen verschillende kasteeldomeinen voor. Op grondgebied Gent is dat Koningsdonk en ten oosten van de Schelde, op Heusden, Klaverke en Kervijn.

Fysische geografie

De Zandberg, een stuifduin door woonwijken omringd, ligt in de buurt van de kastelen. De Zandberg te Heusden is het enige wat nog rest van een duinenlandschap, dat nagenoeg volledig is volgebouwd of afgegraven. Het gebied is ongeveer 1,5 ha groot; de stuifduinkop heeft een hoogteligging tussen de 7 en 13 meter. Het hoogstgelegen deel van het duinrelict is kaal, de lagergelegen randen zijn grasland. De ontstaansgeschiedenis van het stuifduincomplex te Heusden hangt nauw samen met de ontstaansgeschiedenis van de Scheldevallei in het laatglaciaal, de overgangsperiode tussen het weichseliaan en holoceen. Grote ladingen zand werden door rivieren vervoerd en op een gegeven ogenblik terug afgezet. Op die manier ontstonden er grote zandbanken in en naast de rivierbedding. De basis voor de grote stufzandmassieven langs de rivieren was gelegd. Onder invloed van west-zuidwestelijke tot west-noordelijke winden werden langs de Leie en Schelde reeds in de oudste dryas stuifduinen gevormd. In de tweede verstuivingsfase werden de stuifzandmassieven nog verder aangevuld of vervormd en werden er ook een reeks nieuwe duinen gevormd. De Zandberg te Heusden is een restant van de stuifduinmassieven langs de Schelde in Oost-Vlaanderen.

Cultuurhistorie

Het 'Kasteel Ocket' gaat waarschijnlijk terug op het leen van 'Grooten Hoek' dat in oorsprong minstens opklimt tot de 15de eeuw. Op een kaart van Benthuys van 1725 wordt de plek afgebeeld als een bebouwde site met walgracht naast de Schelde. Het kasteel ligt vanouds gesitueerd in de noordoosthoek van de nagenoeg vierkante, brede omgrachting en te midden van een park, dat zich in de 19de eeuw uitstrekte tot aan de Meersstraat. Daar waren de paardenstallen, hovenierswoning en andere personeelswoningen gelegen. Achter het kasteel liep een dreef tot aan de Schelde en ten zuiden ervan lag een ruime moestuin. Over de walgracht loopt een brug uit het begin van de 19de eeuw. Het onderkelderde L-vormig kasteel heeft een dak in zwarte Vlaamse pannen. Bij het kasteeldomein hoort een speelhuis uit het einde van de 19de eeuw. Ook een alleenstaande woning met stallen en wagenhuis zijn vroegere afhankelijkheden van het 'Kasteel Ocket'. De voormalige kasteelhoeve werd in 1875 gebouwd. Het neogotisch hoevecomplex heeft een gesloten rechthoekig binnenkoer en een rechte toegangsdreef. De noord- en oostkant van het binnenerf zijn door een muur afgesloten.

Het voormalige 'hof en leen ter Aelmeersch', heden het 'Kasteel Stas de Richelle' en ook 'Kasteel Kervyn d’Oud Mooreghem' genoemd, dateert uit de late middeleeuwen en gaat op een site met walgracht bij de Schelde terug. Begin 17de eeuw liet Joris van Crombrugghe, heer van Poeke, op het hof en leen van Aelmeersch een nieuw ‘huys van plaisance’ bouwen. Volgens de kaart van kabinetskaart van de Ferraris (1770-1778) was het vroegere eenvoudige rechthoekige gebouw geëvolueerd tot een min of meer U-vormig kasteel, op dezelfde plaats als het huidige kasteel. Ook het grachtenpatroon was t.o.v. vroeger gewijzigd in functie van een symmetrisch aangelegd park met axiale toegang geflankeerd door paviljoentjes midden de Veerdreef. De parkaanleg van het geheel werd later nogmaals veranderd met aanpassing van de walgrachten en vijvers in landschapsstijl. Het neogotische kasteel resulteerde uit een vergroting, waarschijnlijk uit midden de 19de eeuw. De 18de-eeuwse benedenverdieping bleef bewaard. Ten noorden van het kasteel werd de hovenierswoning ingeplant, in de 19de eeuw. Dit was een vergroting van een 18de-eeuws bestaand hoveniershuis. Ten oosten van het kasteel staat een U-vormig bakstenen koetshuis, in oorsprong een orangerie, uit de eerste helft van de 19de eeuw en rond 1900 nog aangepast.

In het zuidoosten van het huidige kasteelpark, tegenover de parochiekerk, bleef een gedeelte van de walgrachten en van de kelderverdieping bewaard van het 'Kasteel ter Kerkhove', voorheen een dubbel omwalde site met een cirkelvormige behuisde en omgrachte motte of opperhof binnen een ruimere rechthoekige omgrachting met bijgebouwen en poort uitziend op de 'Vortendries'. In oorsprong klimt deze belangrijke heerlijke site zeker op tot de late middeleeuwen. Het kasteel dat er stond, werd in 1901 gesloopt. Een van de koetshuizen is heden een ruïne.

Het kasteel 'Soupart', ook 'Kasteel Klaverken' of 'Kasteel De Vos' genoemd, is achterin het park gebouwd in 1876. Voordien was het waarschijnlijk een landhuis of 'maison de plaisance', waarvan het woonhuis en de schuur in 1872 gesloopt werden terwijl de stalling werd aangepast en bewaard bleef als aanhorigheid van het later gebouwde neoclassicistische kasteel 'Soupart. De kapel van Klaverken is een mooi voorbeeld van een bak- en zandstenen wegkapel in neogotische stijl; ze dateert uit 1855. Het boerenhuis en zogenaamd tolhuis is een mooi geheel van twee kleine, aaneenpalende en constructief vergroeide woningen in traditionele hoevestijl waarvan de een uit 1653 dateert en het later bijgevoegde deel uit de 18de-begin 19de eeuw dateert.

Het kasteel 'Coninxdonck', ook wel 'Slooverskasteel' genoemd, werd in het begin van de 19e eeuw opgetrokken ter vervanging van een ouder slot dat in 1313 vermeld werd en waarvan de funderingen nog zouden bewaard zijn. Het kasteeldomein ligt in de noordoosthoek van een omwald nagenoeg vierkant domein, waarvan het vroeger door de nog bestaande vijver en een in 1890 gedempte walgracht afgesloten was. Het domein, dat een park met vijver en bijgebouwen, weilanden, boomgaard en omgrachte hoeve omvat, is door dreven afgezet. De noorddreef, de Slooversdreve, is met honderd linden beplant, de overige dreven en de straatkant zijn met populieren afgeboord. Het geheel is een landelijk gebleven gebied met een enkele oude dreven (Aelmeersstraat), aan de Scheldemeersen gelegen. De beboomde parken van de verschillende aanpalende kasteeldomeinen domineren het landschappelijke geheel en worden afgewisseld met enkele tussenliggende boerenerven en landhuizen met hovingen. Het is een omgeving met een aantal dicht bij elkaar liggende, voornamelijk 19e-eeuwse kastelen met hun aanhorigheden die ontstaan zijn uit oudere typische 'huizen van plaisance' nabij de Schelde en welke als site met walgrachten doorgaans hun oorsprong vonden in de late middeleeuwen.

• Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden voor Zijn Koninklijke Hoogheid de Hertog Karel Alexander van Lotharingen, Jozef Jean François de Ferraris, Koninklijke Bibliotheek van België, uitgegeven in 1770-1778, schaal 1:11.520 herleid naar 1:25.000.