Uitgestrekte landbouw- en woongemeente met een oppervlakte van 2.684 hectare en 5006 inwoners (01.01.01). In het noorden grenzend aan Deinze (Petegem-aan-de-Leie) en Nazareth, in het oosten aan Huise (Lozer) in het Zuiden aan Wannegem-Lede en Nokere en in het westen aan Waregem (West-Vlaanderen) en Zulte (Zulte, Olsene en Machelen). Gelegen in het interfluvium van Leie en Schelde, op de grens tussen Zandig- en Zandlemig- Vlaanderen. Typisch open kultuurlandschap met kouters in het zuidoosten en een later ontgonnen gesloten landschap in het noordwesten, deel uitmakend van het uitgestrekte bosgebied of zogenaamd Scheldeholt. Later degenereerde dit tot heide, het zogenaamde Scheldeveld. Golvend reliëf opklimmend tot 70 meter in het Zuiden Hydrografisch valt de aanwezigheid van talrijke beken te vermelden.

Systhematisch archeologisch onderzoek op de site Kapellekouter ten zuiden van de huidige dorpskom wijst op een zeer oude occupatie met vondsten van laat-neolithische graven van de klokbekercultuur als oudste vondsten. Uit de vroeg-Romeinse periode (1ste tot 3de eeuw) dateert een Gallo-Romeinse vicus met centrale economische en religieuze functie met onder meer de vondst van talrijke massieve bronzen godenbeeldjes van Mars, Mercurius, Victoria en Minerva verwijzend naar een heiligdom. Vier opgegraven waterputten, aardewerk, honderden munten, fibulae en sieraden wijzen op het belang van de nederzetting. Laat-Romeinse bewoningsresten, een agrarische nederzetting van Germaanse immigranten uit de 5de eeuw en twee Merovingische bewoningskernen of villas met grafplaats laten een continuïteit in bewoning vermoeden. Sporen van een oost-west-georïenteerde houtbouw uit de 6de tot 8ste eeuw zijn mogelijk te vereenzelvigen met een eerste Sint-Pieterskerkje. Ook een middeleeuws grafveld met een 200-tal graven vanaf de 7de eeuw tot de 14de-15de eeuw werd blootgelegd en kan als de necropool van het oude Hulthem beschouwd worden.

Eerste vermelding van de "villa dominica hutheim" in een charter van Karel de Kale van 847 waarin hultheim deeluitmaakt van de bezittingen van de abt van de Sint-Amandsabdij van Elnone (Noord-Frankrijk), gesticht door de Heilige Amandus op gronden geschonken door koning Dagobert I. In een brief van 1019 van Othelboldus, abt van de Gentse Sint-Baafsabdij aan Otgiva, gravin van Vlaanderen, worden landbouwbedrijven "in uilla holthem" opgesomd die door graaf Arnulf I van de abdij werden ontnomen en nu gerestitueerd.

Etymologisch ontstaan uit het Germaanse hulta (=bos) en haima (=woning). Huidige benaming Kruishoutem, eerst vermeld in 1227 als "Sancte Crucis Houthem" vermoedelijk na verwerving van een reliek van het Heilig Kruis tijdens de tweede kruistochten midden 12de eeuw, pas officieel in 1817 ingevoerd.

Belangrijkste heerlijkheid Ayshove, ten Noord-Oosten van de huidige dorpskom opklimmend tot de post-Karolingische periode met kenmerkende dries, zogenaamd Ayshovedries, een centraal akkercomplex, de Ayshovekouter en een centrale hoeve, Ayshovehof. Dit hof groeide uit tot burcht op de plaats van het huidige kasteel van Kruishoutem, gebouwd begin 17de eeuw door de familie de Jauche op de oude funderingen. Heerlijkheid met een 200-tal achterlenen. In 1645 tot baronie en in 1670 tot graafschap verheven. Sinds 1670 ook toestemming voor een jaarmarkt.

Germaanse toponiemen als Huttegem, Riemegem, Herlegem, Rekkem en Zijldegem wijzen op vroeg-middeleeuwse kernen voornamelijk in het Zuiden en in het Westen van de gemeente. Vermoedelijk in de 11de tot 12de eeuw verplaatsen van het centrum van de Kapellekouter naar de huidige dorpskom met Sint-Eligiuskerk ten Noorden hiervan.

Bestuurlijk-fiscaal behoorde Kruishoutem tot de kasselrij Oudenaarde waarvan het de grootste gemeente was. Kerkelijk deeluitmakend van het bisdom Doornik, sinds 1559 van het bisdom Gent.

Typische agrarische gemeente met nog tientallen hoeven teruggaand op middeleeuwse pachthoven. Dankzij historisch onderzoek herleven de oude namen als het Goed te Wijckhuize, het Goed ter Hoeyen, het Goed ter Corpen, het Goed ter Schuren of de Rode Poorte, door gedenkplaten aan de nog bestaande gebouwen bestendigd. Verschillende hoeven zoals het Goed ter Burcht, Ter Meulen of Te Bundere werden vroeger reeds aangepast; andere zoals het Goed te Waelbroeck of de Berle Poorte werden recent verkocht en "gerenoveerd" zodat ze niet meer voor opname weerhouden werden.

Verschillende straatnamen verwijzen ook naar vroegere windmolens, zeven in aantal, zoals de Hoogmolen, IJzerbergmolen, Kapellemolen of Langeveldmolen, die heden allen verdwenen zijn.

Voornaamste activiteit blijft pluimveeteelt met voornamelijk legkippen en belangrijk centrum van eierhandel en -markt. Recentelijk geleidelijke reconversie van landbouw- naar tuinbouw. Tot de 19de eeuw ook belangrijke lijnwaadnijverheid.

Belangrijke infrastructuurwerken in de tweede helft van de 19de eeuw met bouw van een nieuwe neogotische kerk (1855) en verruimen van de Markt, de aanleg van de steenweg op Olsene (1868) en bouw van een gemeentehuis (1870-75).

Ontsluiting door aanleg van de autosnelweg E 17 in het Westen van de gemeente een met inplanting van een belangrijke industriezone vanaf 1981.